Κώστας Βαρώτσος: Η τέχνη ένα αέναο κυνήγι μιας άπιαστης αλήθειας

Δεκάδες έργα του παγκοσμίου φήμης γλύπτη Κώστα Βαρώτσου, πολλά βραβευμένα, κοσμούν δημόσιους χώρους σε 12 χώρες παγκοσμίως (αλλά και ιδιωτικές συλλογές) από την Ιταλία, Γερμανία, και Γαλλία μέχρι την Αίγυπτο, τα ΗΑΕ, την Βραζιλία και τις ΗΠΑ.

Πρώτο έγινε γνωστός πριν σχεδόν μισό αιώνα στους Αθηναίους και τουρίστες και επισκέπτες της πρωτεύουσας για το περίφημο έργο του «Ο Δρομέας».

Ήταν, τρόπον τινά, το καλλιτεχνικό του Big Bang. Φτιαγμένο από τα πάντα αγαπημένα του υλικά, μέταλλο και γυαλί, έκανε θραύση όταν τοποθετήθηκε στην Πλατεία Ομονοίας το 1988, όταν ο γλύπτης ήταν μονάχα 33 ετών, έχοντας ήδη σπουδάσει στην Ιταλία.

Έχει πει παλιότερα σε συνέντευξη στην Εύη Κυριακοπούλου πως δυσκολεύτηκε να διαχειριστεί την τεράστια δημοσιότητα που του έφερε το έργο και απέδρασε για μακρό διάστημα στην Ιταλία, που ταξίδευε ως νομάδας από πόλη σε πόλη και δούλευε στην γνώριμη χώρα.

Συνταξιούχος πλέον καθηγητής του ΑΠΘ όπου δίδαξε για 22 χρόνια, και μόνιμος κάτοικος της αγαπημένης του Αίγινας όπου απολαμβάνει την ιδιωτικότητά του, ο Βαρώτσος επανήλθε πολύ πρόσφατα στο προσκήνιο της δημοσιότητας στα αποκαλυπτήρια του έργου του «Κιβωτός Εθνικής Μνήμης».

Το μνημείο, που στέκεται μπροστά από την είσοδο του ΥΠΕΘΑ, είναι φτιαγμένο με φωτισμένες γυάλινες στήλες (που σχηματίζουν ένα λαβύρινθο για τον επισκέπτη) η κάθε μια χαραγμένη με μια σειρά από τα ονόματα των 122.000 πεσόντων στρατιωτών που σκοτώθηκαν εν πολέμω από το 1830 μέχρι το 1974 (από αρχεία του Γενικού Επιτελείου).

Σε μια εκ βαθέων συνέντευξη που παραχώρησε στο ΒΗΜΑ, ο κ. Βαρώτσος μιλά για μια ευρεία γκάμα τομέων που άπτονται της τέχνης – παιδεία (όπου μένουμε ανεξεταστέοι), την εμπορευματοποίηση της τέχνης και των σπουδαίων αρχαίων μνημείων μας, τα διαχρονικά και επανειλημμένα λάθη της πολιτείας στην διαχείριση και ανάπτυξη της καλλιτεχνικής, πολιτισμικής και ιστορικής εκπαίδευσης – και εν τέλει στην ανάπτυξη συνείδησης ταυτότητας – των παιδιών και νέων της χώρας.

Ενώ υπογραμμίζει τις τεράστιες αξιακές στρεβλώσεις που δημιουργεί η σημερινή αγορά τέχνης – όπου το κάθε έργο κρίνεται σχεδόν αποκλειστικά από την οικονομική τους αξία, που «χειραγωγείται από μια ομάδα ανθρώπων, οι οποίοι έχουν στήσει ένα σύστημα για να βγάζουν χρήματα, και να ξεπλένουν χρήματα» – ο Βαρώτσος πιστεύει πως εάν ένας νέος καλλιτέχνης αφιερωθεί ψυχή τε και σώματι στην τέχνη του, και η ζωή του γίνει τέχνη, παρόλο ότι θα είναι δύσκολο, μπορεί να βγάλει το βιός του από αυτήν.

Για το πιο πρόσφατο και περίφημο πλέον έργο που κάνατε στην πρόσοψη του Υπουργείου Αμύνης, με τίτλο ‘Άρκτος Εθνικής Μνήμης’ ποια ήταν η σύλληψη για το πως θα συμπεριλάβετε τα ονόματα 122.000 στρατιωτών που σκοτώθηκαν σε πολέμους από το 1830 μέχρι το 1974;

Είχα την ιδέα να χρησιμοποιήσω τα ίδια τα ονόματα ως υλικό. Οπότε τα τύπωσα πάνω σε ένα λαβύρινθο γυάλινο, ώστε όταν μπαίνεις μέσα αιωρούνται γύρω σου αυτά τα ονόματα των πεσόντων. Οι πεσόντες αυτοί αναδύονται και πηγαίνουν προς το φως, προς τα πάνω και προς το διάστημα. Δηλαδή, δεν είναι κάτω στη γη. Είναι δίπλα σου και πάνω, ώστε ο επισκέπτης να συνειδητοποιεί τι σημαίνει πόλεμος μέσα από το θάνατο, και να καταλαβαίνει τη σημασία της ειρήνης.

Θα λέγατε ότι είναι ένα πατριωτικό έργο, και πώς ορίζετε εσείς τη λέξη πατριωτισμός;

Κοιτάξτε, ο πατριωτισμός είναι ένα συναίσθημα το οποίο για μένα είναι πιο πολύπλοκο. Δεν είναι συνδεδεμένο μόνο με τους νεκρούς σε πατριωτικούς πολέμους. Είναι ένα πατριωτικό συναίσθημα. Συνδέεται με τα πάντα που αφορούν αυτό που λέγεται Ελλάς – με τον ουρανό, με τη γη, με τις θάλασσες, με τον πολιτισμό μας, με τους ανθρώπους που παλεύουνε, και με την αγάπη προς την πατρίδα. Αυτό είναι πατριωτισμός.

Υπάρχει η πολιτική, η εκπαίδευση του λαού, η ιστορική και η γεωγραφική διαστρωμάτωση που πρέπει να υπάρχει στη μνήμη του ελληνικού λαού – να ξέρει που ανήκει και τι αντιπροσωπεύει. Άρα, μιλάμε για παιδεία.

Έχουμε παιδεία καλή στην Ελλάδα πιστεύετε;

Επειδή υπήρξα καθηγητής [στο ΑΠΘ], καταλαβαίνω την σημασία της ιστορικής διαστρωμάτωσης και της σημασίας της ιστορικής συνείδησης. Σήμερα, έχουμε καταλάβει τι καταστροφή έχει φέρει η κακή αντιμετώπιση της εξέλιξης της παιδείας μας.

Που έγκειται το πρόβλημα;

Σε φυγοκεντρικές δυνάμεις, διαλυτικές του έθνους, του κράτους, του πολιτισμού. Όταν δεν υπάρχει παιδεία, όταν δεν ξέρεις τι αντιπροσωπεύεις σαν άνθρωπος, πολιτισμικά, δεν ενδιαφέρεσαι κιόλας για τον τόπο σου. Δεν καταλαβαίνεις την σημασία του, δεν καταλαβαίνεις την ιστορία. Είναι πολύ σημαντική η ιστορική συνείδηση.

Σχετικά με την παιδεία και την τέχνη, πριν από πέντε χρόνια, η κυβέρνηση αποφάσισε να καταργήσει ουσιαστικά την καλλιτεχνική εκπαίδευση σε όλα τα λύκεια της χώρας. Τι αφαιρεί από τους μαθητές αυτό;

Κοιτάξτε, εγώ παρατηρώντας τα τεκταινόμενα, προσπαθώ πάντα να καταλάβω πού είναι η παθογένεια. Όταν βλέπω κάτι που είναι λάθος κατά την γνώμη μου, προσπαθώ να καταλάβω από πού βγαίνει αυτό το λάθος. Έχει δημιουργηθεί ένα πολύ μεγάλο λάθος και στην τέχνη με την ταύτιση της σημασίας της οικονομίας με το όλον. Βασικά όλα βρίσκουν την αναφορά τους στην οικονομία.
Η οικονομία όμως υπάρχει μέσα σε μια πολιτισμική υπόσταση.

Τι κάνει η τέχνη; Η τέχνη βοηθάει στο αντιληπτικό σύστημα του μέσου μαθητή ή φοιτητή. Διότι ανοίγει τους ορίζοντες και ανακαλύπτει ή προτείνει διαφορετικούς τρόπους αντίληψης του πραγματικού χρόνου. Αυτό κάνει η τέχνη. Εξασκεί σε όλα αυτά.

Το έργο τέχνης πια ως χρηματική, όχι καλλιτεχνική αξία

Βεβαίως, υπάρχει μια παρεξήγηση εδώ. Ότι η οικονομία, ακόμα και στην τέχνη, έχει φτάσει σε ένα σημείο να έχει αντικαταστήσει το ίδιο το έργο. Δεν μιλάμε πια για το τι σημαίνει το έργο ή αν είναι ενδιαφέρον ή δεν είναι ενδιαφέρον. Η ερώτηση είναι «Πόσο κοστίζει;», δηλαδή, η τιμή του. Αυτό είναι που εντυπωσιάζει, ας πούμε. Και όχι η εικόνα του. Το ίδιο έχει συμβεί στην ανάγνωση όλων των φαινομένων.

Τα αρχαία μνημεία μας ως πηγή εσόδων

Δηλαδή, τα αρχαία μνημεία μας, σχετικά με τα αρχαία μνημεία μας, δεν κοιτάμε πώς θα κάνουμε περισσότερες μεταφράσεις ή πώς θα αντιληφθεί η παιδεία μας περισσότερο τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό. Ή πώς θα κάνουμε περισσότερα τμήματα στο πανεπιστήμια, τα οποία θα κωδικοποιήσουν αυτόν τον πολιτισμό.

Δηλαδή, δεν κάνουμε έρευνα. Δεν κάνουμε τέτοιο πράγμα. Αυτό που κάνουμε είναι να βλέπουμε τα αρχαία μνημεία μας και να κοιτάμε πώς θα βγάλουμε χρήματα από αυτά τα μνημεία. Να κοιτάμε σε ένα παράγοντα παραγωγής πλούτου, και όχι πνευματικού πλούτου.

Οπότε, τι γίνεται; Μέσα σε αυτό το κλίμα, στην λειτουργία της τέχνης μέσα στο πανεπιστήμιο σου λέει: ” Αυτό δεν χρειάζεται ας πούμε, άμα έχουμε λιγότερους καθηγητές, πληρώνουμε και λιγότερα λεφτά.”

Αναφέρθηκα στα λύκεια όπου τα καλλιτεχνικά μαθήματα έχουν καταργηθεί. Είπανε και ότι είχε πολύ χαμηλό ενδιαφέρον, μόνο το 8%. Και σκέφτηκα εάν υπήρχε ενδιαφέρον στο 8% στα μαθηματικά ή την φυσική, θα τα καταργούσαμε αυτά;

Αυτό σας λέω. Καταργήθηκαν αυτά για οικονομικούς λόγους. Εγώ καταλαβαίνω ότι η τρέχουσα πολιτική είναι μία πολιτική η οποία ασκείται από ανθρώπους, οι οποίοι σαφώς κάνουν λάθη και μετά μετανιώνουν. Και λένε, ήταν λάθος επιλογή. Καλό είναι να αντιλαμβάνεσαι γρήγορα το λάθος – σε όλα τα πολιτικά κόμματα και σε όλες τις κοινωνίες, παντού, στον πλανήτη.

Τα πολλά λάθη στην παιδεία

Εγώ πιστεύω ότι όλες οι κυβερνήσεις οι ελληνικές θέλουν το καλό της Ελλάδος και το καλό της παιδείας. Δεν είμαι καχύποπτος απέναντι σε καμία κυβέρνηση. Όμως γίνονται λάθη. Έχουν γίνει πολλά λάθη. Γίνονται συνεχώς λάθη. Αυτό είναι ένα από τα λάθη της πολιτείας, γιατί δεν αντιλαμβάνεται ο νομοθέτης ή ο πολιτικός βάσης την σημασία, του πώς λειτουργεί η τέχνη. Δεν έχει αντίληψη του τι σημαίνει πολιτισμός και τέχνη, και οτι είναι συνδεδεμένη με την έννοια της εξελικτικότητας του πολιτισμού σε όλους τους τομείς.

Προς μια συνθετική μόρφωση, πνευματική καθοδήγηση

Γυρνώντας λοιπόν στην τέχνη στα σχολεία, για να εξελιχθεί η έννοια της παιδείας, βγάζοντας ένα μόριο που είναι ο πολιτισμός από το σχολείο, την τέχνη δηλαδή, εμποδίζεις την συνθετική αντιμετώπιση της μόρφωσης.
Όταν δεν υπάρχει πολιτισμική συνείδηση, όταν δεν υπάρχει αντίληψη της σημασίας της σύνδεσης των αξιών του πολιτισμού, της τέχνης, της οικονομίας, της τεχνολογίας και της έρευνας, και όλων αυτών στοιχείων τα οποία απαρτίζουν μια κοινωνία, αρχίζουμε και βγάζουμε κομμάτια και λέμε αυτό δεν χρειάζεται ή το άλλο δεν χρειάζεται.

Με τον πολιτισμό μου θυμίζει κάτι μηχανικούς που λύνουν ένα μοτέρ, το διορθώνουν και μετά το ξαναδένουν και τους μένουν κάτω κάτι βίδες και λένε δεν χρειάζονται, βγάλτες τώρα.

Για να λειτουργήσει ένας μηχανισμός, μία μηχανή που λέει κράτος, έθνος, πρέπει να έχει όλες τις βίδες που το απαρτίζουν. Δεν υπάρχει αυτό είναι πιο σημαντικό, το άλλο είναι λιγότερο σημαντικό. Είναι σημαντική η πνευματική καθοδήγηση. Οπότε, τι γίνεται; Κάποιος κάνει το πρόγραμμα και σου λέει: «Τι χρειάζεται τώρα η ζωγραφική, τέχνες τώρα τη σημαίνω, βγάλτε το.

Όταν ακούς πως για τις τέχνες ενδιαφέρονται μόνο 8% των μαθητών, ποιος το είπε αυτό; Και ποιος το ανέλυσε αυτό το πράγμα; Και ποιος το λέει αυτό; Δηλαδή το 8% είναι λίγο; Και ποιος είπε ότι είναι λίγο; Με ποια κριτήρια;

Πως επιδρά η εμπορευματοποίηση της τέχνης και η αγορά στην καλλιτεχνική δημιουργία;

Το έργο τέχνης ως τέτοιο δεν έχει καμία σχέση με την οικονομική της αξία. Η οικονομική αξίας ενός έργου τέχνης χειραγωγείται από μια ομάδα ανθρώπων, οι οποίοι έχουν στήσει ένα σύστημα για να βγάζουν χρήματα, και να ξεπλένουν χρήματα.

Πώς μπορεί ένας νέος καλλιτέχνης να ζήσει από το έργο του;

Ίσως να μην μπορεί. Γιατί το βρίσκω δύσκολο. Αυτό μου το έλεγε και ο πατέρας μου όταν ξεκίναγα: «Πώς θα ζήσεις, παιδάκι μου», γιατί ήξερε το πάθος μου για αυτό. Εγώ του είπα, δεν ξέρω πώς θα ζήσω, αλλά το μόνο πράγμα που θέλω να κάνω τώρα για να ζήσω, είναι να κάνω τέχνη.

Αυτό το πράγμα όμως, αυτό το obsession προς αυτήν την κατεύθυνση, η απόλυτη αφοσίωση, είναι αυτή που κάποια στιγμή θα αρχίσει να κυκλοφορεί γύρω σου, και κάποια οικονομία να σου δίνει τη δυνατότητα να ζήσεις. Όχι να γίνει σε εκατομμυριούχος, Αλλά να ζήσεις. Δηλαδή, ο αυτοσκοπός του κέρδους είναι αυτό το οποίο δεν είναι τέχνη, δεν έχει σχέση με τέχνη.

Κοιτάξτε, υπάρχει ένας αμείλικτος κανόνας. Επειδή η τέχνη είναι η αιχμή του δόρατος της ιστορίας, δηλαδή έρχεται αντιμέτωπη η τέχνη με την καταγραφή του πολιτισμού, άρα με την ιστορία, το επίπεδο αφοσίωσης που χρειάζεται σε υπαρξιακό και πνευματικό επίπεδο είναι τέτοιο που, για να το ακολουθήσεις έτσι όπως πρέπει, χρειάζεται να αφιερώσεις τη ζωή σου. Να αφιερώσεις ολοκληρωτικά τη ζωή σου.

Για να μπορέσει κάποιος να ακολουθήσει αυτό που λέγεται πρωτογενής δημιουργία, πρέπει να αφοσιωθεί σε τέτοιο βαθμό και σε τέτοιο μέγεθος ώστε η ίδια του ζωή να είναι το έργο, δηλαδή να ταυτιστεί με το ίδιο του το έργο.

Το μέγεθος της θυσίας που χρειάζεται αυτή η δουλειά και το επίπεδο υγείας κιόλας, γιατί χρειάζεται και μια υγεία σωματική για να το κάνεις, είναι τόσο μεγάλο που είναι πάρα πολύ δύσκολο ένας άνθρωπος να καταφέρει να αντέξει, ας πούμε.

Στα 22 χρόνια ως πρωτοβάθμιος τακτικός καθηγητής στο ΑΠΘ, εσείς τι διδαχθήκατε από τους φοιτητές σας;

Όταν έκλεινα την πόρτα στο αμφιθέατρο και είχα μέσα 200 παιδιά, αρχίσαμε να συζητάμε με τους φοιτητές, και υπήρξαν στιγμές μαγικές μέσω του συντονισμού όλης της τάξης. Δεν μπορώ να σας το εξηγήσω, διότι είναι βιωματικό. Συμβαίνουν στιγμές μαγικές που εσύ και οι φοιτητές είστε ένα πράγμα, και πετάτε μαζί σε κάποια επίπεδα έρευνας και πνευματικής συγκέντρωσης καταπληκτικής. Εκείνη τη στιγμή νιώθεις ότι γεννιέται ο πολιτισμός. Είναι καταπληκτικό. Είναι καταπληκτική αυτή η στιγμή – και αυτή είναι και η στιγμή της διδασκαλίας και της έρευνας, και να πετάξεις μαζί τους σε πρωτόγνωρες σκέψεις. Δεν είναι διδασκαλία ακριβώς, Είναι το να καταφέρεις να συντονίσεις 200 άτομα και να πετάξεις μαζί τους σε πρωτόγνωρες σκέψεις, σε πρωτογενείς σκέψεις.

Αυτό που εγώ πήρα από τους φοιτητές μου είναι ότι με βοηθήσανε να πατήσω πράγματα, να ακουμπήσω πράγματα που μόνος μου δεν θα μπορούσα να καταφέρω να πατήσω. Σε επίπεδο σκέψης και σε επίπεδο εμβάθυνσης και ανάλυσης της πραγματικότητας. Είχα καταπληκτική σχέση με τους φοιτητές.

Είμαι πολύ τυχερός, να το πω έτσι. Πολλές φορές η τέχνη με έχει οδηγήσει σε μαγικές στιγμές, όπου κατάλαβα να νιώσω συγκλονιστικές αλήθειες και δύναμη, ας πούμε.

Είναι ένα συνεχές κυνήγι η προσπάθεια κατανόησης της αλήθειας. Δεν υπάρχει αλήθεια, αυτή καθεαυτή. Εγώ έχω κάνει ένα έργο το οποίο αγαπώ πολύ, , του οποίου ο τίτλος είναι «Η αλήθεια είναι πάντα κάποια άλλη». Ήταν η στιγμή που κατάλαβα νέος τότε, ότι η αλήθεια είναι συνεχώς κάποια άλλη. Δηλαδή, η έρευνα για την αλήθεια είναι ατέρμονη. Είναι απεριόριστη, δεν έχει τέλος. Η προσπάθεια κατανόησης της αλήθειας είναι μια διαδικασία. Άρα, η αλήθεια είναι η διαδικασία και όχι η εύρεση της αλήθειας.