Τι σχέση μπορεί να έχει το άρωμα του γαρύφαλλου και του μοσχοκάρυδου με την κατανόηση ενός πίνακα του 16ου αιώνα; Πώς μπορεί μια μυρωδιά να ξυπνήσει μνήμες, να συγκινήσει, αλλά και να διδάξει ιστορία;
Τα τελευταία χρόνια, μεγάλα μουσεία στην Ευρώπη και στον υπόλοιπο κόσμο, αξιοποιούν ένα αισθητηριακό εργαλείο που για δεκαετίες έμενε στο περιθώριο: την όσφρηση, την πιο συναισθηματικά φορτισμένη από τις πέντε αισθήσεις σύμφωνα με τους επιστήμονες.
Κι αυτό γιατί συνδέεται απευθείας με το «μεταιχμιακό σύστημα» του εγκεφάλου, το οποίο είναι υπεύθυνο για τη μνήμη και τα συναισθήματα. Είναι αυτή η ισχυρή νευρολογική σύνδεση που καθιστά τη όσφρηση και της μυρωδιές εργαλεία μοναδικής δύναμης για αφηγηματική και εκπαιδευτική χρήση.
Τα αρώματα των γυναικών του Μεσαίωνα
Χαρακτηριστικό παράδειγμα η δουλειά της Τάσα Μαρκς στην Βρετανική Βιβλιοθήκη του Λονδίνου τον περασμένο Αύγουστο.
View this post on Instagram
Η σχεδιάστρια αρωμάτων, ιστορικός και καλλιτέχνις, η οποία συνεργάζεται με μουσεία, ιστορικά κτίρια και πολιτιστικά ιδρύματα, δημιουργώντας μοναδικά αρώματα για να συνοδεύσουν εκθέσεις και αφηγήσεις, ανέλαβε να φτιάξει ιστορικές μυρωδιές για τη ζωή των γυναικών του Μεσαίωνα.
Η βιβλιοθήκη θα παρουσίαζε μια έκδοση του δέκατου τρίτου αιώνα ενός λατινικού χειρογράφου με τίτλο «De Ornatu Mulierum», μια συλλογή συμβουλών ομορφιάς και υγιεινής για τις γυναίκες.
Η Μαρκς συγκέντρωσε συστατικά που αναφέρονται στο χειρόγραφο για να συνθέσει τη μυρωδιά ενός αρωματικού αναπνοής και ενός αρώματος μαλλιών σε σκόνη (σαν ξηρό σαμπουάν).
Αν και το κείμενο δεν προσέφερε συνταγές με ακριβείς αναλογίες, αυτό καθόλου δεν την πτόησε –το αντίθετο μάλιστα-, αφού στόχος της κάθε φορά δεν είναι η επιστημονική αναπαραγωγή μυρωδιών. «Δεν θέλω να είναι τέλειο αντίγραφο. Θέλω να μεταφέρω συναίσθημα και πλαίσιο», λέει η ίδια.
Το αρωματικό αναπνοής ήταν ένας συνδυασμός φύλλων δάφνης και μόσχου (musk: ένα από τα παλαιότερα ζωικά αρώματα. Ο συνθετικός μόσχος εξακολουθεί να χρησιμοποιείται στα αρώματα). Το άρωμα μαλλιών είχε επίσης μια νότα μόσχου, μαζί όμως με τριαντάφυλλου, γαρίφαλου και μοσχοκάρυδου, και, πιο ασυνήθιστα, νεροκάρδαμου και γκαλάνγκαλ, μιας ρίζας που μοιάζει με τζίντζερ.
«Η οσφρητική πληροφορία μεταφέρεται στον εγκέφαλο απευθείας στο μεταιχμιακό σύστημα, όπου βρίσκονται τα κέντρα της μνήμης και των συναισθημάτων».
Το αποτέλεσμα ήταν, όπως είπε η Μαρκς, «μεθυστικό, πικάντικο και πλούσιο», αλλά με άφηνε να νιώθω άνετα με το έντονο πράσινο του νεροκάρδαμου.
Από τις μυρωδιές των υπονόμων στου μητρικού γάλακτος
Η εταιρεία της Μαρκς, που ονομάζεται AVM Curiosities, ειδικεύεται στις μυρωδιές του παρελθόντος. Το 2021, για μια έκθεση στο Μουσείο Docklands του Λονδίνου, σχεδίασε οσμές που θύμιζαν τις αποβάθρες του Λονδίνου σε διάφορα σημεία της βιομηχανικής πόλης.
Δοκιμή αρωμάτων.
Η δουλειά της ξεκινά με ενδελεχή ιστορική έρευνα. Όχι απαραίτητα σε συνταγές ή αναφορές σε μυρωδιές, αλλά σε κάθε πληροφορία που μπορεί να διαμορφώσει μια οσφρητική ταυτότητα, από το περιβάλλον, τη χρήση του χώρου, έως και τις προσωπικές ιστορίες των ανθρώπων που τον κατείχαν.
Στη συνέχεια συνεργάζεται με αρωματοποιούς, χημικούς και «βιβλιοθήκες οσμών», δηλαδή συλλογές αρωμάτων που περιλαμβάνουν από βανίλια μέχρι… κόπρανα δράκου.
Ένα από τα πιο χαρακτηριστικά έργα της ήταν η αναδημιουργία της οσμής του μεσαιωνικού υπόνομου στο Κάστρο του Ρότσεστερ. Είχε δημιουργήσει μια αποπνικτική εμπειρία από μυρωδιές περιττωμάτων, τροφικών αποβλήτων και ζωικών καταλοίπων, η οποία είχε ως στόχο να ζωντανέψει μια πτυχή της καθημερινότητας του παρελθόντος.
«Οι επισκέπτες παρατηρούσαν περισσότερα πράγματα, θυμούνταν καλύτερα, και κυρίως συμμετείχαν ενεργά».
Σε άλλες περιπτώσεις, όπως στο National Trust, δημιούργησε αρώματα που παρέπεμπαν σε πεδία μάχης (καπνός, αίμα, υγρή γη) ή σε φανταστικά τοπία, όπως βιότοποι δεινοσαύρων. Μια άλλη της δημιουργία της για το Wellcome Collection συνδύαζε το άρωμα του μητρικού γάλακτος με τη βανιλίνη.
Φιαλίδιο αρώματος από τον Τιτανικό. REUTERS/Natasha-Marie Brown
Η σχέση μνήμης και μυρωδιάς είναι κεντρική στο έργο της. Μια επισκέπτρια που μύρισε το άρωμα ενός παλτού εμπνευσμένου από τον παππού της σε έκθεση για τα ναυπηγεία του Λονδίνου, ξέσπασε σε δάκρυα. «Άρχισε να περιγράφει την ταπετσαρία του σπιτιού της. Εκεί κατάλαβα ότι πέτυχα ακριβώς τον στόχο», θυμάται η Marks.
Όσφρηση: η μόνη αίσθηση που ενεργοποιεί τόσο άμεσα το συναίσθημα
Όπως προαναφέραμε, η οσφρητική πληροφορία μεταφέρεται στον εγκέφαλο απευθείας στο μεταιχμιακό σύστημα, όπου βρίσκονται τα κέντρα της μνήμης και των συναισθημάτων.
Είναι η μόνη αίσθηση, όπως επιβεβαιώνει η νευροεπιστήμη, που ενεργοποιεί τόσο άμεσα το συναίσθημα. Από το άρωμα ενός γιασεμιού μέχρι τον ιδρώτα ενός αγαπημένου προσώπου, οι μυρωδιές μπορούν να μας μεταφέρουν στιγμιαία πίσω στον χρόνο.
Τη σημασία της όσφρησης την διαπίστωσε εκ νέου η Μαρκς στην περίοδο της πανδημίας Covid-19 που πολλοί άνθρωποι έχασαν προσωρινά την αίσθηση της όσφρησης. «Πολλοί έλεγαν: δεν μπορώ να μυρίσω τα παιδιά μου. Ξαφνικά ένιωθαν αποκομμένοι από τον κόσμο τους», λέει η σχεδιάστρια αρωμάτω.
Η ίδια δεν ήταν εξαρχής προικισμένη με εξαιρετική όσφρηση. Την ανέπτυξε μέσω εκπαίδευσης. Έμαθε να φαντάζεται οσμές, όπως κάποιος μουσικός διαβάζει παρτιτούρα και «ακούει» μουσική. Πλέον, μπορεί να συνθέσει αρώματα στο μυαλό της.
Οι μνήμες από τις μυρωδιές της παιδικής της ηλικίας -το χαλί της γιαγιάς της, οι καραμέλες μέντας του παππού της, το κοτόπουλο της μαμάς της, το εσωτερικό του ταξί του άλλου παππού της-, υπήρξαν το εφαλτήριο για την δημιουργία της AVM Curiosities που συνδυάζει την ιστορία, την τέχνη και την οσμή.
Για την ίδια, η όσφρηση αποτελεί μια «μηχανή αναμνήσεων». Και ενώ οι περισσότεροι από εμάς την υποτιμούμε, εκείνη μας προτρέπει να την εμπιστευτούμε. «Μάθετε να σκέφτεστε με την όσφρηση. Είναι το πιο βαθύ και προσωπικό εργαλείο που διαθέτουμε για να κατανοήσουμε τον κόσμο γύρω μας και μέσα μας», λέει.
Η ΑΙ, το Odeuropa και τα ιστορικά αρώματα
Πρωτοποριακό στον τομέα της σύνδεσης της όσφρησης με την ιστορία και τον πολιτισμό, υπήρξε επίσης το Odeuropa, ένα ερευνητικό πρόγραμμα που χρηματοδοτήθηκε από την Ευρωπαϊκή Ένωση και το οποίο μέσα από τη χρήση τεχνητής νοημοσύνης έχει την δυνατότητα να αναλύσει εκατοντάδες χιλιάδες ιστορικά τεκμήρια. Το αποτέλεσμα ήταν να εντοπίσει πάνω από 2,5 εκατομμύρια αναφορές σε μυρωδιές στην ευρωπαϊκή ιστορία.
«Η μυρωδιά κάνει την τέχνη πιο εύκολα προσβάσιμη σε όλους».
Η Σοφία Κολέτ Έριχ, Αμερικανίδα ερευνήτρια με βάση την Ολλανδία, εργάστηκε ως υπεύθυνη οσφρητικών δράσεων του Odeuropa. Στόχος της ήταν να μεταφράσει τις επιστημονικές γνώσεις σε μουσειακές εμπειρίες που «μιλούν» στις αισθήσεις και στην καρδιά του επισκέπτη. «Δεν ξυπνάς ένα πρωί και λες “θέλω να γίνω οσφρητική ερευνήτρια”. Το πάθος για την πολιτιστική κληρονομιά και τα μουσεία με οδήγησε εκεί», λέει.
View this post on Instagram
Με αφετηρία τις σπουδές της στην ιστορία της τέχνης στο UCLA και το Vrije Universiteit στο Άμστερνταμ, βρήκε τον δρόμο της προς τη μυρωδιά ως αφήγηση μέσω ενός μαθήματος με την πρωτοπόρο Καρο Βερμπέικ. «Ήταν σαν να βρήκα το σπίτι μου», δηλώνει.
Όταν τα μουσεία… μυρίζουν
Η κορυφαία εφαρμογή του Odeuropa ήταν στο Μουσείο Ulm της Γερμανίας, όπου διοργανώθηκε ξενάγηση με αρώματα που σχετίζονται με τα έργα τέχνης. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το «Πορτρέτο του Eitel Besserer» του 1516, όπου απεικονίζεται ο άνδρας να κρατά ένα πομάντερ (αρωματική μπάλα γεμάτη μπαχαρικά, που χρησιμοποιούνταν για προστασία από τις ασθένειες και τις άσχημες οσμές).
Η ομάδα ανέπτυξε ένα ιστορικά τεκμηριωμένο άρωμα βασισμένο σε συνταγές της εποχής (με συστατικά όπως γαρύφαλλο, μοσχοκάρυδο, ροδοπέταλα) και οι ξεναγήσεις εμπλουτίστηκαν με αυτό. Το αποτέλεσμα ήταν εντυπωσιακό. Οι επισκέπτες παρατηρούσαν περισσότερα πράγματα, θυμούνταν καλύτερα, και κυρίως συμμετείχαν ενεργά, κάνοντας ερωτήσεις, συζητώντας και μοιράζοντας μεταξύ τους δικές τους αναμνήσεις.
Επίσης, η μυρωδιά κάνει την τέχνη πιο εύκολα προσβάσιμη σε όλους. Άνθρωποι που αισθάνονται ότι «δεν ξέρουν αρκετά» για την τέχνη, βρίσκουν μια πιο προσιτή είσοδο στον πολιτισμό μέσω των αισθήσεων. Είναι μια εμπειρία που δεν απαιτεί θεωρητική κατάρτιση, παρά μόνο προσοχή και περιέργεια.
Ενδεικτικά, η ομάδα του Odeuropa ανέπτυξε ερωτηματολόγια για να καταγραφεί η εμπειρία 800 επισκεπτών από διάφορα μουσεία. Τα αποτελέσματα έδειξαν ότι οι περισσότεροι, όχι μόνο βρήκαν τη μυρωδιά ενδιαφέρουσα, αλλά δήλωσαν ότι θα πλήρωναν περισσότερα για ένα εισιτήριο που περιλαμβάνει οσφρητικές εμπειρίες.
Από το scratch-and-sniff στο «sniffer in residence»
Οι μορφές με τις οποίες μπορεί να ενσωματωθεί η όσφρηση στα μουσεία είναι πολλές. Από χάρτες scratch-and-sniff, όπως αυτός που δημιούργησε το Odeuropa με το Μουσείο του Άμστερνταμ, μέχρι πιο σύνθετες δράσεις όπως το «sniffer in residence».
Το δεύτερο αναφέρεται ουσιαστικά σε έναν ερευνητή ή αρωματοποιό, ο οποίος μυρίζει τα αποθηκευμένα αντικείμενα ενός μουσείου για να εντοπίσει την ενσωματωμένη οσφρητική κληρονομιά τους.
Ακόμα και απλά εργαλεία όπως αιθέρια έλαια σε βαζάκια, μπαχαρικά, ή άρωμα ρούχων μπορούν να χρησιμοποιηθούν σε ξεναγήσεις και εκπαιδευτικά προγράμματα, όπως συμβαίνει ήδη με επιτυχία σε μουσεία της Φινλανδίας και της Βρετανίας.
Εκθέσεις όπως το «Sleeping Beauties» στο Μητροπολιτικό Μουσείο της Νέας Υόρκης και δράσεις σε μουσεία στο Ρέικιαβικ, τη Γλασκώβη ή τη Μαδρίτη ενσωματώνουν μυρωδιές με τεχνολογίες αιχμής.
Αλλά όπως σημειώνει η Σοφία Έριχ, δεν είναι θέμα τεχνολογίας ή θεάματος. Είναι θέμα συναισθηματικής σύνδεσης, βιωματικής μάθησης και συμμετοχής. «Η μυρωδιά μπορεί να κάνει ένα αντικείμενο να “μιλήσει” σε κάποιον που αλλιώς δεν θα το πρόσεχε ποτέ», λέει.
Πηγές: The New Yorker, The Guardian, odeuropa.eu, museum 411,
