Ζούμε αδιαμφισβήτητα σε έναν… πλαστικό χημικό κόσμο. Ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή με πλήθος πλαστικών προϊόντων με αποτέλεσμα να αγγίζουμε, να εισπνέουμε, να καταπίνουμε μαζί με την τροφή και το νερό μας τα χημικά που περιέχουν. Μέσα σε αυτή τη χημική συνθήκη της ζωής μας οι αρμόδιες αρχές οφείλουν να έχουν ως στόχο το να μας προστατεύουν από τις περιπτώσεις όπου ουσίες των πλαστικών συσκευασιών οι οποίες μας κατακλύζουν αποδεικνύονται επικίνδυνες για την υγεία μας. Κάτι τέτοιο συνέβη πριν από μια δεκαετία με ένα χημικό, τη δισφαινόλη Α (ΒΡΑ), η οποία χρησιμοποιούνταν – και συνεχίζει να χρησιμοποιείται, αν και με πιο αυστηρές προϋποθέσεις – σε πλήθος πλαστικών συσκευασιών και δοχείων, συμπεριλαμβανομένων των βρεφικών μπιμπερό, προκειμένου να τους χαρίζει ανθεκτικότητα: με απόφαση της Ευρωπαϊκής Ενωσης από τον Μάρτιο του 2011 η ευρέως χρησιμοποιούμενη αυτή ουσία σταμάτησε να προστίθεται στα μπιμπερό καθώς πολλές μελέτες τη συνέδεσαν με σοβαρά προβλήματα υγείας, κυρίως σε ό,τι αφορά την ανάπτυξη του ανοσοποιητικού και ενδοκρινικού συστήματος αλλά και τη δημιουργία όγκων. Ετσι ξεκίνησε από τη βιομηχανία μια, σε μεγάλο βαθμό, ΒΡΑ-free εποχή. Οταν όμως λέμε free δεν εννοούμε και… free από κινδύνους για την υγεία. Διότι, όπως έδειξε μια νέα μελέτη ερευνητών του Πανεπιστημίου του Μιζούρι που δημοσιεύθηκε στην επιθεώρηση «Proceedings of the National Academy of Sciences» – η τελευταία μόνο σε μια σειρά ανησυχητικών επιστημονικών στοιχείων – τα χημικά που αντικατέστησαν την ΒΡΑ και τα οποία περιέχονται σε πάμπολλα προϊόντα, από εμφιαλωμένα νερά, αναψυκτικά, γαλακτοκομικά, συσκευασμένα κρεατικά, κονσέρβες φρούτων και λαχανικών ως προϊόντα προσωπικής φροντίδας και θερμικές αποδείξεις, φαίνεται να είναι εξίσου επιβλαβή για την ανθρώπινη υγεία. Κοινώς… άλλαξε ο Μανωλιός και έβαλε τα ρούχα του αλλιώς.

Καθημερινή επαφή

Περί τα 50 διαφορετικά χημικά αντικατέστησαν την ΒΡΑ προκειμένου να χαρίζουν ανθεκτικότητα στις πλαστικές συσκευασίες – τα κυριότερα όμως είναι δύο, η δισφαινόλη S (BPS) και η δισφαινόλη F (BPF). Οπως εξήγησε στο «Βήμα» η επικεφαλής της ερευνητικής ομάδας του Πανεπιστημίου του Μιζούρι που διεξήγαγε τη νέα μελέτη σχετικά με την ΒΡS, καθηγήτρια Βιοϊατρικών Επιστημών δρ Σέριλ Ρόζενφελντ, «επικεντρωθήκαμε στην BPS καθώς χρησιμοποιείται σε πλήθος αντικειμένων καθημερινής χρήσης, κυρίως σε εκείνα που αναγράφουν ότι είναι BPA-free, όπως πλαστικά μπουκάλια νερού, κονσέρβες, πλαστικά μαχαιροπίρουνα, αλλά και πλαστικά δοχεία αποθήκευσης φαγητού. Θελήσαμε, μέσα από πειράματα σε ποντίκια, να δούμε αν το χημικό αυτό περνά από τη μητέρα στο μικρό της και τι επίδραση μπορεί να έχει στο αναπτυσσόμενο έμβρυο».

Για να το εξακριβώσουν οι ερευνητές επικεντρώθηκαν στον πλακούντα που αποτελεί τον «δίαυλο επικοινωνίας» μητέρας και εμβρύου. «Ο πλακούντας λειτουργεί ως ένα ιστορικό αρχείο σχετικά με το τι αντιμετώπισε το έμβρυο ενόσω βρισκόταν στη μήτρα ενώ επίσης μεταφέρει τις ουσίες στις οποίες εκτίθεται η έγκυος, όπως τα επιβλαβή χημικά, στο αναπτυσσόμενο έμβρυο. Ο πλακούντας του ποντικού έχει παρόμοια δομικά χαρακτηριστικά με τον ανθρώπινο και έτσι μπόρεσε να μας προσφέρει μια καλή εικόνα σχετικά με το τι πιθανότατα περνά και στο ανθρώπινο έμβρυο από τη μητέρα του» σημείωσε η δρ Ρόζενφελντ.

Εμβρυϊκή έκθεση

Τι ανακάλυψε η ερευνητική ομάδα; «Σύμφωνα με τα ευρήματά μας, η BPS είναι εξίσου επιβλαβής με την ΒΡΑ καθώς διαπερνά τον πλακούντα και προκαλεί σε αυτόν επικίνδυνες αλλαγές οι οποίες μπορούν να έχουν επίδραση στον αναπτυσσόμενο εγκέφαλο του εμβρύου. Οπως είδαμε, ένας από τους μηχανισμούς μέσω του οποίου και τα δύο αυτά χημικά επηρεάζουν τον εμβρυϊκό εγκέφαλο αφορά την καταστολή της παραγωγής από τον πλακούντα ενός νευροδιαβιβαστή-κλειδιού για τη φυσιολογική εγκεφαλική ανάπτυξη, της σεροτονίνης». Παρότι η σεροτονίνη είναι γνωστή ως ο νευροδιαβιβαστής της «ευτυχίας», αποτελεί επίσης ένα φυσικό χημικό που επιδρά σε σημαντικές φυσιολογικές λειτουργίες, όπως ο ύπνος, η κατανάλωση τροφής και η πέψη της.

Μπορεί η συγκεκριμένη μελέτη να διεξήχθη σε ποντίκια, ωστόσο, όπως μας είπε η καθηγήτρια, η ίδια και οι συνεργάτες της βρίσκονται ήδη σε διαδικασία διερεύνησης της επίδρασης της ΒΡΑ αλλά και της BPS σε ανθρώπους. «Διεξάγουμε μελέτες σχετικά με το πώς τα δύο χημικά επιδρούν στη συμπεριφορά ενηλίκων. Στο παρελθόν είχαμε δημοσιεύσει μελέτη η οποία είχε δείξει αρνητικές επιδράσεις της ΒΡΑ στην ανθρώπινη συμπεριφορά και τώρα τα πρώιμα στοιχεία μας μαρτυρούν ότι και η ΒΡS προκαλεί παρόμοιες επιβλαβείς συμπεριφορικές αλλαγές». Παρότι η ομάδα του Πανεπιστημίου του Μιζούρι επικεντρώνεται μόνο στη μελέτη της BPS που αποτελεί και την κύρια «αντικαταστάτρια» της ΒΡΑ στα πλαστικά, η δρ Ρόζενφελντ εκτιμά ότι και τα υπόλοιπα υποκατάστατα της ΒΡΑ, όπως η BPF, είναι επικίνδυνα. «Και αυτό διότι τα χημικά που αντικατέστησαν την ΒΡΑ έχουν παρόμοια δομή με εκείνη και προσδένονται και ενεργοποιούν τους ίδιους υποδοχείς στον οργανισμό».

Πανταχού παρόντα

Το γεγονός ότι τα χημικά υποκατάστατα της ΒΡΑ, τα οποία μάλιστα κατακλύζουν την αγορά – είναι χαρακτηριστικό ότι κατά τα έτη 2016-2017 η χρήση ΒΡS στις θερμικές αποδείξεις διπλασιάστηκε στην ευρωπαϊκή αγορά – δεν είναι τόσο «αθώα», παραδέχεται και ο Ευρωπαϊκός Οργανισμός Χημικών Προϊόντων (ECHA). Η αρμόδια Επιτροπή του για την εκτίμηση κινδύνου από τα χημικά ανέφερε χαρακτηριστικά ότι η ΒΡS «είναι ύποπτη για πολλές από τις αρνητικές επιδράσεις στην υγεία που συνδέονται με την ΒΡΑ».

Παρά τα «καμπανάκια», το σίγουρο είναι ότι οι δισφαινόλες είναι πανταχού παρούσες – και εντός μας – όπως προκύπτει και από ελληνικές μελέτες. «Η ανίχνευση των ουσιών αυτών στον άνθρωπο δείχνει τη συστηματική έκθεσή του στα συγκεκριμένα χημικά» υπογράμμισε στο «Βήμα» η δρ Ιωάννα Κατσικαντάμη, χημικός και ερευνήτρια στο Εργαστήριο Τοξικολογίας και Εγκληματολογικής Χημείας της Ιατρικής Σχολής του Πανεπιστημίου Κρήτης. Οπως μας πληροφόρησε, μελέτες του Εργαστηρίου που πραγματοποιήθηκαν υπό την επίβλεψη του καθηγητή Χημείας του Πανεπιστημίου Κρήτης Απόστολου Ρίζου, του καθηγητή Τοξικολογίας του Πανεπιστημίου Κρήτης Αριστείδη Τσατσάκη και του επίκουρου καθηγητή Ιατρικής του Πανεπιστημίου Κρήτης Μανώλη Τζατζαράκη έχουν οδηγήσει σε ανίχνευση της ΒΡΑ στα ούρα, στην τρίχα και στο αμνιακό υγρό, ενώ σε πολύ πρόσφατη μελέτη που δημοσιεύθηκε στα τέλη του 2019 στην επιθεώρηση «Science of the Total Environment» η ουσία ΒΡS ανιχνεύθηκε σε δείγματα τρίχας που συνελέγησαν από 100 εγκύους στην Κρήτη σε συνεργασία με τον μαιευτήρα-γυναικολόγο δρα Σταύρο Σηφάκη. «Στην τελευταία μελέτη μας η BPA ανιχνεύθηκε σε μεγαλύτερη συχνότητα και υψηλότερη διάμεση συγκέντρωση στα δείγματα (37%, 69,9 pg/mg) σε σχέση με την BPS (34%, 3,5 pg/mg). Από τη στατιστική συσχέτιση μεταξύ των αποτελεσμάτων στα ανθρώπινα δείγματα και των αποτελεσμάτων των ερωτηματολογίων που απαντήθηκαν, προέκυψε σημαντική συσχέτιση μεταξύ της υψηλής έκθεσης στην BPS και του αυξημένου σωματικού βάρους των εγκύων γυναικών» σημείωσε η δρ Κατσικαντάμη.

Σωρευτική δράση

Απέναντι σε αυτόν τον «χημικό κατακλυσμό» οι αρμόδιες αρχές ανά τον κόσμο θέτουν όρια ανώτατης πρόσληψης των χημικών από τον άνθρωπο – σε ό,τι αφορά την ΒΡΑ η Ευρωπαϊκή Αρχή για την Ασφάλεια των Τροφίμων (ΕFSA) έθεσε το 2015 το όριο πρόσληψης στα 4 μg/kg σωματικού βάρους αλλά σε ό,τι αφορά τα ανάλογά της ασφαλές όριο πρόσληψης δεν έχει τεθεί. Ωστόσο, όπως επεσήμανε η δρ Κατσικαντάμη, το πρόβλημα είναι ότι στην πραγματική ζωή ο καθένας μας εκτίθεται καθημερινά σε ένα «μείγμα» διαφορετικών χημικών με σωρευτική ή συνεργική δράση, με αποτέλεσμα οι οδηγίες για ασφαλή έκθεση σε ένα χημικό τη φορά να υποτιμούν την πραγματική επίδραση στην υγεία από το «κοκτέιλ» χημικών που εισέρχεται εντός του οργανισμού μας κάθε μέρα.

Θα αναρωτιέται κάποιος εύλογα αν μέσα σε αυτή τη χημική «σούπα» που… κολυμπάμε καθημερινά, υπάρχει κάτι που μπορεί να κάνει ο καθένας μας ώστε να προστατευθεί, τουλάχιστον κατά το δυνατόν, από τα – διόλου ασφαλή, όπως αποδεικνύεται – υποκατάστατα της ΒΡΑ. Απλές αλλά σημαντικές αλλαγές στην καθημερινότητα είναι αυτό που προτείνουν οι ειδικοί: να μη βάζουμε, για παράδειγμα, τα πλαστικά δοχεία στο πλυντήριο πιάτων ή στον φούρνο μικροκυμάτων, καθώς καταστρέφονται και έτσι μπορεί να διαρρεύσει ευκολότερα από αυτά η ΒΡS ή άλλα παρόμοια χημικά. Να πετάμε οποιοδήποτε πλαστικό δοχείο φαίνεται ότι είναι φθαρμένο. Να προτιμούμε να παίρνουμε στο γραφείο ένα γυάλινο δοχείο με το φαγητό μας αντί για ένα πλαστικό, και ας είναι βαρύτερο. Με δεδομένο ότι οι αρμόδιες αρχές κινούνται με ρυθμούς χελώνας σε θέματα αξιολόγησης και πιθανής απαγόρευσης τέτοιου είδους ουσιών – γιατί άραγε; – η υπεύθυνη στάση του καθενός μας ώστε να μειώσει τον… χημικό βομβαρδισμό που δέχεται από πλήθος μέτωπα στην καθημερινότητά του είναι μάλλον η βασική ελπίδα για μια πιο ασφαλή ζωή.

Η ΒΡS στο «εδώλιο του κατηγορουμένου»

Και άλλες πρόσφατες μελέτες έχουν θέσει την ΒΡS στο «εδώλιο του κατηγορουμένου» για πρόκληση σοβαρών προβλημάτων υγείας. Ιδού κάποιες από αυτές:

˜ Η ΒPS μπορεί να επηρεάσει την καρδιακή λειτουργία μέσα σε μόλις πέντε λεπτά από την είσοδό της στον οργανισμό. Στο συμπέρασμα αυτό κατέληξαν ερευνητές του Πανεπιστημίου του Γκελφ στον Καναδά έπειτα από μελέτη σε ποντίκια, όπως ανέφεραν τον περασμένο Ιανουάριο στο «Scientific Reports». Συγκεκριμένα, όταν οι επιστήμονες χορήγησαν ΒΡΑ ή ΒΡS στα πειραματόζωα σε ποσότητες που μιμούνταν τα επίπεδα στα οποία εκτίθεται ένας μέσος άνθρωπος, εμφανίστηκε επιδείνωση της καρδιακής λειτουργίας – μείωση των καρδιακών συσπάσεων, με αποτέλεσμα να μειώνεται και η ροή του αίματος – μέσα σε λίγα μόνο λεπτά. Μάλιστα, όπως προέκυψε, η επιβαρυντική δράση της BPS στην καρδιακή λειτουργία ήταν πιο άμεση από εκείνη της ΒΡΑ. Τα ευρήματα αυτά είναι άκρως ανησυχητικά, καθώς οι ενδοκρινικοί διαταράκτες και τα μεταβολικά μονοπάτια είναι παρόμοια σε ποντίκια και ανθρώπους, σημείωσαν οι ερευνητές και προσέθεσαν ότι μεγαλύτερο κίνδυνο από την BPS φαίνεται να αντιμετωπίζουν τα άτομα με στεφανιαία νόσο, υπέρταση, διαβήτη ή παχυσαρκία, διότι η επίδραση του χημικού μπορεί να αυξήσει στα άτομα αυτά τις πιθανότητες ενός καρδιακού επεισοδίου ή να οδηγήσει σε πιο βαρύ επεισόδιο.

˜ Μελέτη ειδικών του Πανεπιστημίου της Νέας Υόρκης που δημοσιεύθηκε τον περασμένο Ιούλιο στο «Journal of the Endocrine Society» έδειξε ότι η ΒΡS και η BPF συνδέονται με την παιδική παχυσαρκία. Συγκεκριμένα, οι επιστήμονες ανακάλυψαν ότι παιδιά και έφηβοι ηλικίας 6-19 ετών που διέθεταν υψηλότερα επίπεδα των δύο χημικών στα ούρα τους αντιμετώπιζαν αυξημένες πιθανότητες να είναι παχύσαρκοι σε σύγκριση με όσους είχαν χαμηλότερα επίπεδα των χημικών στα ούρα. Σύμφωνα με τη μελέτη, τα δύο χημικά λειτουργούν ως ενδοκρινικοί διαταράκτες – μιμούνται την παραγωγή ορμονών εντός του οργανισμού και διαταράσσουν τη φυσιολογική λειτουργία του ενδοκρινικού συστήματος -, γεγονός που έχει άμεσο αντίκτυπο στην εύρυθμη λειτουργία του μεταβολισμού.

˜ Η BPS επιταχύνει την εμβρυϊκή ανάπτυξη και παρεμβαίνει στη φυσιολογική λειτουργία του αναπαραγωγικού συστήματος. Αυτό ανακάλυψαν ερευνητές του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας στο Λος Αντζελες, όπως ανέφεραν στο «Endocrinology» το 2016, έπειτα από μελέτη τους σε ψάρια-ζέβρα. Οταν οι επιστήμονες εξέθεσαν τα ψάρια σε χαμηλά επίπεδα ΒΡΑ ή ΒΡS – αντίστοιχα με εκείνα που εντοπίζονται στα νερά ποταμών -, είδαν ότι η εμβρυϊκή ανάπτυξη άλλαξε μέσα σε μόλις 25 ώρες, για την ακρίβεια επιταχύνθηκε, με αποτέλεσμα να οδηγεί σε πρόωρη γέννηση. Συγκεκριμένα, από τη μελέτη προέκυψε ότι τα χημικά επιδρούσαν στα εγκεφαλικά κύτταρα των εμβρύων που ελέγχουν την αναπαραγωγή, καθώς και στα γονίδια που σχετίζονται με την αναπαραγωγή αργότερα στη ζωή. Η επίδραση ήταν μάλιστα ακριβώς η ίδια σε ό,τι αφορούσε τόσο την ΒΡΑ όσο και την ΒΡS. Κατά τους ερευνητές, οι δισφαινόλες πιθανότατα συμβάλλουν σημαντικά στις πρόωρες γεννήσεις αλλά και στην πρώιμη έναρξη της εφηβείας.

Αντ. Ζαμπέλας: «Η νομοθεσία σχετικά με τις δισφαινόλες»

H χώρα μας ακολουθεί την ενωσιακή νομοθεσία, και συγκεκριμένα για τα πλαστικά τον Κανονισμό (ΕΕ) αριθμ. 10/2011, και η χρήση της δισφαινόλης δεν έχει καταργηθεί πλήρως, υπάρχουν όμως περιορισμοί. Σύμφωνα με αυτόν, η χρήση της δισφαινόλης Α [2,2-δις(4-υδροξυφαινυλο)προπάνιο – FCM151], απαγορεύεται για την κατασκευή βρεφικών μπιμπερό από πολυκαρβονικό πλαστικό καθώς και για την κατασκευή κυπέλλων ή φιαλών από πολυκαρβονικό πλαστικό, τα οποία προορίζονται για βρέφη και μικρά παιδιά. Ωστόσο η δισφαινόλη Α επιτρέπεται να χρησιμοποιείται ως μονομερές σε πολυκαρβονικά πλαστικά υλικά και αντικείμενα που προορίζονται να έρθουν σε επαφή με τρόφιμα έχοντας επιτρεπόμενο όριο μετανάστευσης 0,05 mg/kg τροφίμου. Επίσης, η χρήση της επιτρέπεται σε εποξειδικές ρητίνες σε βερνίκια και επιστρώσεις (π.χ. επιστρώσεις σε κονσέρβες) που προορίζονται να έρθουν σε επαφή με τρόφιμα, με το ίδιο επιτρεπόμενο όριο μετανάστευσης, δηλαδή τα 0,05 mg/kg τροφίμου [Καν. (ΕΕ) αριθμ. 213/2018]. Οσον αφορά τη δισφαινόλη S, (4,4′-Διυδροξυδιφαινυλοσουλφόνη – FCM 154), είναι εγκεκριμένη η χρήση της σε πλαστικά αντικείμενα με επιτρεπόμενο όριο μετανάστευσης τα 0,05 mg/kg τροφίμου [Καν. (ΕΕ) αριθμ. 10/2011]. Σχετικά με τη δισφαινόλη F (4,4′-διυδροξυδιφαινυλ-μεθάνιο – CAS 620-92-8), δεν συμπεριλαμβάνεται στον ενωσιακό κατάλογο επιτρεπόμενων ουσιών – η χρήση της συνήθως αφορά εποξειδικές ρητίνες για βερνίκια και επιχρίσματα. Γενικώς σε ό,τι αφορά τη χρήση ουσιών στα πλαστικά, ισχύει ο ενωσιακός κατάλογος επιτρεπόμενων ουσιών χρήσης σε πλαστικά υλικά και αντικείμενα που προορίζονται να έλθουν σε επαφή με τρόφιμα. Προκειμένου μια ουσία να μπει στον κατάλογο αυτόν, προϋπόθεση αποτελεί η θετική γνωμοδότηση της ΕFSA, κατόπιν εκτίμησης της επικινδυνότητάς της, βάσει της οποίας ισχύουν και οι τυχόν περιορισμοί χρήσης της. Επομένως υπάρχουν μελέτες εκτίμησης επικινδυνότητας από την ΕFSA. Στη χώρα μας, ο ΕΦΕΤ, ως αρμόδια αρχή για τον έλεγχο τροφίμων και υλικών που έρχονται σε επαφή με τρόφιμα και στο πλαίσιο των αρμοδιοτήτων του, διενεργεί ελέγχους για την εφαρμογή της ισχύουσας νομοθεσίας.

Ο κ. Αντ. Ζαμπέλας είναι πρόεδρος ΔΣ του ΕΦΕΤ, καθηγητής Διατροφής του Ανθρώπου στο Γεωπονικό Πανεπιστήμιο Αθηνών.