Φεντεραλισμός και Ευρώπη

«Πουθενά στην Ευρώπη σήμερα δεν βρίσκουμε έναν εθνικά ομοιογενή πληθυσμό» υπογράμμιζε η Χάνα Αρεντ το 1945. Η παρατήρησή της αποτελούσε καίριο επιχείρημα μιας σειράς δοκιμίων γραμμένων στη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου, στα οποία η Αρεντ ανέπτυσσε τη θέση ότι η εμπειρία του Μεσοπολέμου και η τραγική απόληξή του σε μια νέα σύρραξη αποδείκνυαν τη χρεοκοπία του έθνους-κράτους. Ισως το πρότυπο της ανερχόμενης δυτικής δύναμης, των ΗΠΑ, επιτυχημένο παράδειγμα ομοσπονδίας, να μπορούσε μεταπολεμικά να μεταφερθεί στην Ευρώπη διασφαλίζοντας τα καταπατημένα δικαιώματα μειονοτήτων και εθνοτήτων.

Ο φεντεραλισμός, ωστόσο, γράφει στο περιοδικό «Dissent» ο καθηγητής του Πανεπιστημίου του Χάρβαρντ Σάμιουελ Μόιν, δεν είχε μέλλον μετά τον πόλεμο. Η «στιγμή» του, αν υπήρξε, παρέμεινε βραχύβια και περιορισμένη στον στοχασμό διανοουμένων όπως η Χάνα Αρεντ. Η παλινόρθωση του έθνους-κράτους συνδυάστηκε βέβαια με τη διεθνή συνεργασία με την ίδρυση των Ηνωμένων Εθνών μεταξύ Απριλίου και Οκτωβρίου 1945. Ο Μόιν όμως σπεύδει να υποδείξει τις πρόσφατες μελέτες ιστορικών που εστιάζουν την προσοχή τους στην πορεία της αποαποικιοποίησης: ο Φρέντερικ Κούπερ και ο Γκάρι Γουάιλντερ επανεξετάζουν τη μακρά διαδικασία ανεξαρτητοποίησης των χωρών της Γαλλικής Δυτικής Αφρικής υποδεικνύοντας μια εναλλακτική ιστορία της αποαποικιοποίησης όπου αντί του εθνικισμού θα κυριαρχούσε ο φεντεραλισμός, με τη μητροπολιτική Γαλλία και τις αφρικανικές αποικίες ως μέλη του ίδιου ομόσπονδου κράτους. Ωστόσο, αυτοκρατορία και φεντεραλισμός δεν συμβάδιζαν: «οι Γαλλοι της μητρόπολης δεν ήθελαν μια αυτοκρατορία των πολιτικά ίσων (ή οικονομικά ακριβή), ενώ οι πρώην υπήκοοί τους δεν ήθελαν μια αυτοκρατορία ανισοτήτων».

Οπότε, το περί φεντεραλισμού ερώτημα μάλλον αξίζει να επαναπατριστεί στην Ευρώπη. Περιέργως, το προφανές υβριδικό εγχείρημα της ΕΟΚ, μετέπειτα ΕΕ, απουσιάζει από το άρθρο του Μόιν, συνιστά ωστόσο μείζον ζήτημα προς διερεύνηση. Οχι μόνο γιατί η αναβίωση του έθνους-κράτους συνδυάστηκε με μια οικονομική σύγκλιση σε ένα κοινό νόμισμα, ένα βήμα δηλαδή πριν από την πολιτική ενοποίηση, αλλά και επειδή στα τέλη της δεκαετίας του ’80 ο φεντεραλισμός ως μελλοντική κατεύθυνση αποτέλεσε σημαντική πολιτική διένεξη εντός των ευρωπαϊκών θεσμικών οργάνων. Καθώς σήμερα το ευρωπαϊκό εγχείρημα μοιάζει να λοξοκοιτά εκ νέου προς το έθνος-κράτος, αφού οι δυνάμεις που απελευθέρωσε η κρίση σε Δεξιά και Αριστερά δυσπιστούν σφόδρα έναντί του, ίσως η έννοια του φεντεραλισμού χρήζει επανεπίσκεψης.