Πρόκειται πραγματικά περί συναρπαστικού αναγνώσματος. Ο λόγος για το βιβλίο «Παθογένεση: Η ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από οκτώ επιδημίες» του Τζόναθαν Κένεντι, το οποίο θα κυκλοφορήσει σε λίγες ημέρες στα ελληνικά από τις εκδόσεις Διόπτρα.
Καλογραμμένο και γεμάτο φρέσκες ιδέες, επιμορφώνει τον αναγνώστη σε μια πλειάδα θεμάτων: από το πώς απέκτησαν οι πρόγονοί μας την ικανότητα να κυοφορούν αντί να γεννούν αβγά έως την ύπαρξη κάποιων χαμένων έργων του Γκούσταβ Κλιμτ τα οποία κατέστρεψαν οι ναζί – μόνο μερικές ασπρόμαυρες φωτογραφίες απέμειναν ως τεκμήρια της ύπαρξής τους.
Ο καθηγητής Παγκόσμιας Δημόσιας Υγείας στο Πανεπιστήμιο Queen Mary του Λονδίνου, με διδακτορικό στην Κοινωνιολογία από το Πανεπιστήμιο του Κέιμπριτζ, περιγράφει στις σελίδες της μελέτης του πώς βακτήρια και ιοί πρωταγωνίστησαν στην εξαφάνιση των Νεάντερταλ, στη γιγάντωση του Ισλάμ, στο πέρασμα από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό, στα δεινά της αποικιοκρατίας και στην εξέλιξη των Ηνωμένων Πολιτειών σε παγκόσμια υπερδύναμη. Ακόμα και ο χριστιανισμός εδραιώθηκε, σύμφωνα με τον ίδιο, μέσα από τις θανάσιμες πανδημίες που σάρωσαν τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατά τον 2ο και 3ο αιώνα μ.Χ.
Κύριε Κένεντι, ποια ιδέα πυροδότησε τη συγγραφή αυτού του βιβλίου;
«Αρχισα να σκέφτομαι το βιβλίο κατά τη διάρκεια των lockdowns. Πριν από την πανδημία ένιωθα πως εμείς, ως κοινωνία, ελέγχαμε τα πάντα – πως οι άνθρωποι ήμασταν κυρίαρχοι. Και ξαφνικά, λόγω αυτών των μικροσκοπικών ιών, που δεν μπορούμε καν να δούμε, ολόκληρη η παγκόσμια οικονομία σταμάτησε να λειτουργεί.
Αναρωτήθηκα, λοιπόν, αν αυτό είναι κάτι καινούργιο ή αν έχει ξανασυμβεί στο παρελθόν. Αρχισα να ανατρέχω στην Ιστορία, ξεκινώντας από επεισόδια που ήδη γνώριζα: την περίοδο της αποικιοκρατίας, τη Βιομηχανική Επανάσταση, ακόμα και την παρακμή της φεουδαρχίας και την άνοδο του καπιταλισμού. Μετά αποφάσισα να πάω και πιο παλιά.
«Η παγκόσμια ιστορία και η επιστήμη είναι συναρπαστικές, αλλά 300 σελίδες μόνο με αυτό μπορούν να γίνουν βαρετές».
Για να είμαι ειλικρινής, δεν ήμουν πολύ εξοικειωμένος με την αρχαία ιστορία. Μου αρέσει όμως η Ελλάδα· έχω περάσει αξέχαστες διακοπές στην Αθήνα. Ωστόσο, με εξέπληξε ο ρόλος που έπαιξε η πανώλη στον «Οιδίποδα τύραννο» του Σοφοκλή και στον «Πελοποννησιακό Πόλεμο»του Θουκυδίδη. Ηταν πάντα εκεί αυτές οι πληροφορίες, αλλά δεν τις είχα προσέξει μέχρι να αρχίσω να βλέπω την Ιστορία μέσα από αυτό το πρίσμα.
Το πιο συναρπαστικό κομμάτι για εμένα ήταν η έρευνα στο αρχαίο DNA. Είμαι ακαδημαϊκός, αλλά το να βλέπω επιστήμονες να παίρνουν οστά ηλικίας 5.000 ή 100.000 χρόνων, να τα αλέθουν σε σκόνη και να τα αναλύουν σε ειδικά μηχανήματα, μου φαινόταν σχεδόν μαγικό. Μπορούν να βρουν στοιχεία όχι μόνο για τον άνθρωπο εκείνης της εποχής, αλλά και για τα βακτήρια ή και τους ιούς που κυκλοφορούσαν στο αίμα του. Ετσι, αποκτάμε μια ιδέα για την αιτία του θανάτου του. Αρχισα να γράφω το βιβλίο σε μια περίοδο ραγδαίας προόδου στις τεχνικές εξαγωγής και ανάλυσης αρχαίου DNA.
Ακόμα και για τους Νεάντερταλ, βλέπουμε πόσο συναρπαστικές είναι οι νέες ανακαλύψεις. Εχουμε την τάση να θεωρούμε εμάς, τους Homo sapiens, ως τους πιο έξυπνους – υπήρχε μάλιστα και το ενδεχόμενο να ονομάσουμε τoν Νεάντερταλ Homo stupidus –, αλλά ίσως δεν ήταν τόσο απλό το γιατί υπερισχύσαμε άλλων ειδών. Είναι επίσης ενδιαφέρον το πόσο σημαντικό ρόλο παίζει η Ανατολική Μεσόγειος στην ανθρώπινη ιστορία. Ως Αγγλος, μεγάλωσα με την ιδέα ότι η Βρετανία είναι κάπως το κέντρο του κόσμου. Οσο όμως διαβάζεις και ταξιδεύεις, συνειδητοποιείς ότι αυτό δεν ισχύει».
Οι άνθρωποι συχνά αποφεύγουν ζητήματα που τους προκαλούν άγχος ή αρνητικά συναισθήματα. Φοβηθήκατε μήπως κάποιοι αναγνώστες δεν καλοδεχτούν το βιβλίο σας λόγω κόπωσης από την πανδημία, της λεγόμενης pandemic fatigue;
«Ηταν όντως δύσκολο να «πουλήσω» την ιδέα του βιβλίου, ειδικά στην Αγγλία, καθώς πολλοί είχαν βαρεθεί να ακούνε για την COVID-19. Λίγοι μόνο διάβασαν την πρόταση και κατάλαβαν πως δεν επρόκειτο μόνο για την πρόσφατη πανδημία.
«Συχνά μιλάμε για τους μεγάλους επιστήμονες, όπως ο Νεύτων, ο Δαρβίνος ή ο Γαλιλαίος. Εμένα όμως με γοήτευσε η Αμερικανίδα βιολόγος Λιν Μαργκούλις».
Με εξέπληξε επίσης το ότι το βιβλίο έγινε πολύ πιο επιτυχημένο στις ΗΠΑ σε σχέση με το Ηνωμένο Βασίλειο, παρ’ όλο που δίχασε πολλούς αναγνώστες. Φάνηκε πως έγινε κομμάτι αυτού που ονομάζουμε «culture wars». Κάποιοι το αγκάλιασαν, άλλοι το απέρριψαν σχεδόν αμέσως».
Στο τελευταίο κεφάλαιο εξηγείτε πώς η πανδημία ανέδειξε τις ταξικές ανισότητες και τον ρόλο που διαδραματίζουν στην πρόσβαση σε ιατροφαρμακευτική περίθαλψη. Προτείνετε την άμβλυνσή τους, τις συναινέσεις και το πνεύμα συνεργασίας ως μέσα αντιμετώπισης τέτοιων κρίσεων. Τώρα όμως βλέπουμε χώρες όπως οι ΗΠΑ να μειώνουν κονδύλια για τη διεθνή βοήθεια και τον επικεφαλής της δημόσιας Υγείας τους να μην είναι σίγουρος για τα εμβόλια. Πώς νιώθετε;
«Είναι πραγματικά παράλογο, ειδικά αν σκεφτεί κανείς πόσο μας επηρέασαν τα lockdowns και πόσος κόσμος πέρασε πολύ δύσκολα. Εγώ, προσωπικά, επειδή έγραφα το βιβλίο και είχα και ένα μωρό στο σπίτι, δεν δυσκολεύτηκα όσο άλλοι. Δεν πρέπει όμως να ξεχνάμε πόσο τρομακτική ήταν η πανδημία και πόσο φοβηθήκαμε μήπως εξελιχθεί σε κάτι που θα μπορούσε να απειλήσει σοβαρά την ανθρωπότητα.
Ευτυχώς, τα εμβόλια μετέτρεψαν τον ιό σε κάτι αντιμετωπίσιμο, αλλά ως άνθρωποι έχουμε σύντομη μνήμη. Και εδώ βρίσκεται ένα από τα βασικά συμπεράσματα του βιβλίου: υπάρχουν πολλά για τα οποία πρέπει να ανησυχούμε σήμερα – η κλιματική αλλαγή, οι χρηματοπιστωτικές κρίσεις, η Τεχνητή Νοημοσύνη, οι πόλεμοι. Πέρα όμως από αυτά, οι μολυσματικές ασθένειες είναι κάτι που οφείλουμε να λάβουμε σοβαρά υπόψη.
Ζούμε σε έναν κόσμο με 8 δισεκατομμύρια ανθρώπους που ταξιδεύουν παντού και εκμεταλλεύονται ολοένα και περισσότερους φυσικούς βιοτόπους. Η κτηνοτροφία σε βιομηχανική κλίμακα δημιουργεί ιδανικές συνθήκες για την εμφάνιση και εξάπλωση επιδημιών.
«Αρχισα να γράφω το βιβλίο σε μια περίοδο ραγδαίας προόδου στις τεχνικές εξαγωγής και ανάλυσης αρχαίου DNA».
Η COVID-19 δεν ήταν μεμονωμένο φαινόμενο· ήταν απολύτως προβλέψιμη με βάση αυτές τις συνθήκες – και μπορεί να είναι μόνο η αρχή μιας συνεχόμενης μάχης μεταξύ ανθρώπων και παθογόνων ιών. Η μετάβαση από το κυνήγι-τροφοσυλλογή στη γεωργία έφερε μαζί της ασθένειες όπως η πανώλη, η ιλαρά και η φυματίωση. Αντίστοιχα, οι τεράστιες αλλαγές στον τρόπο ζωής τα τελευταία εκατό χρόνια διαμορφώνουν ένα νέο τοπίο μολυσματικών απειλών.
Ωστόσο, είμαστε καλύτερα εξοπλισμένοι από ποτέ για να τις αντιμετωπίσουμε – διαθέτουμε προηγμένη επιστήμη και την κατανόηση του πώς εμείς οι ίδιοι δημιουργούμε συνθήκες για την εμφάνιση πανδημιών. Βλέπουμε ήδη σε πολλές χώρες πώς οι κοινωνικές και οικονομικές ανισότητες οδήγησαν ευπαθείς ομάδες να υποφέρουν περισσότερο.
Στο Ηνωμένο Βασίλειο, μειονότητες και άτομα με χαμηλά εισοδήματα επλήγησαν δυσανάλογα. Είναι στενά συνδεδεμένες οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες με την επιστήμη. Στο βιβλίο ήθελα να συνδυάσω αυτές τις δύο οπτικές ώστε να μην είναι ούτε καθαρά επιστημονικό ούτε μόνο ανθρωπιστικό».
Ενα στοιχείο που μου άρεσε πολύ στο πόνημά σας είναι οι πολλές αναφορές στην ποπ κουλτούρα. Πώς αποφασίσατε να συνδυάσετε ιστορικά και επιστημονικά στοιχεία με πιο διασκεδαστικές παραπομπές;
«Πιθανότατα συνδέεται με το ότι διδάσκω σε πανεπιστήμιο. Προσπαθώ πάντα να κρατήσω το ενδιαφέρον των φοιτητών μου, που πια έχουν διαρκώς μπροστά τους κινητά και λάπτοπ. Πρέπει πραγματικά να ανταγωνιστώ τις υπόλοιπες πηγές διάσπασης προσοχής. Ετσι, βάζω κάποια αστεία ή φαινομενικά άσχετα παραδείγματα για να κάνω το μάθημα πιο ζωντανό.
Η παγκόσμια ιστορία και η επιστήμη είναι συναρπαστικές, αλλά 300 σελίδες μόνο με αυτό μπορούν να γίνουν βαρετές. Οπότε προσπαθούσα να βρω τρόπους να διανθίσω το κείμενο με κάποιο χιούμορ ή αναφορές σε πράγματα που βρίσκω ψυχαγωγικά. Ηταν και ένας τρόπος να ξεφύγω από το τυπικό ακαδημαϊκό γράψιμο, που είναι πολύ στεγνό. Μερικοί αναγνώστες χάρηκαν, άλλοι εκνευρίζονταν – ειδικά επειδή ανέφερα συχνά τους Monty Python. Κάποιος μου έγραψε: «Δεν χρειαζόταν να μας θυμίζεις διαρκώς πόσο Αγγλος είσαι»».
Ετοιμάζετε κάτι νέο αυτή την περίοδο;
«Ναι, προσπαθώ να γράψω ένα βιβλίο για την κληρονομιά του Δαρβίνου. Ο Κάρολος Δαρβίνος ήταν πολύπλοκη προσωπικότητα. Από τη μία μιλούσε για τη βιαιότητα της φύσης και την ύπαρξη σκληρού ανταγωνισμού που κινεί την εξέλιξη. Από την άλλη, όμως, αναφερόταν και στη συνεργασία και την καλοσύνη, τόσο στη φύση όσο και στους ανθρώπους.
«Εχουμε την τάση να θεωρούμε εμάς, τους Homo sapiens, ως τους πιο έξυπνους, αλλά ίσως δεν ήταν τόσο απλό το γιατί υπερισχύσαμε άλλων ειδών».
Προσπαθώ λοιπόν να γράψω μια εναλλακτική εκδοχή της Ιστορίας που να τονίζει τη συνεργασία και τη συμπόνια ως εξίσου σημαντικές δυνάμεις στη φύση με την άμιλλα και τη σύγκρουση. Ξεκινώ από τα βακτήρια και φτάνω στους ανθρώπους. Βλέπουμε συνεργασία παντού, από τα φυτά που ανταλλάσσουν πόρους μέσω μυκήτων, μέχρι τα ζώα που βοηθιούνται μεταξύ τους. Στους ανθρώπους, παρά την ύπαρξη ανταγωνισμού, η συνεργασία είναι κινητήρια δύναμη για πιο πετυχημένες κοινωνίες».
Αναφέρατε τον Δαρβίνο, όμως στο βιβλίο σας συναντάμε πολλές ενδιαφέρουσες ιστορικές μορφές. Υπάρχει κάποια που σας ενέπνευσε ιδιαίτερα;
«Συχνά μιλάμε για τους μεγάλους επιστήμονες, όπως ο Νεύτων, ο Δαρβίνος ή ο Γαλιλαίος. Εμένα όμως με γοήτευσε η Λιν Μαργκούλις, Αμερικανίδα βιολόγος. Στην αρχή, λίγοι την έπαιρναν στα σοβαρά. Είχε όμως την πρωτοποριακή ιδέα ότι τα σύνθετα κύτταρα (όπως τα δικά μας) δεν προέκυψαν απλώς από φυσική επιλογή, αλλά από τη συμβίωση δύο βακτηρίων, που βρήκαν πιο αποδοτικό να ενώσουν τις δυνάμεις τους μέσα σε ένα κύτταρο αντί να ζουν ξεχωριστά.
«Στο βιβλίο μου πήγα ένα βήμα παραπέρα, εστιάζοντας στα βακτήρια και τους ιούς. Είναι μια καινούργια οπτική, που σε κάνει να αμφισβητείς τη θέση σου στον κόσμο».
Το πρόβλημα ήταν πως η θεωρία της πήγαινε κόντρα στο πνεύμα της εποχής. Εκείνη την περίοδο, ο Ρίτσαρντ Ντόκινς ήταν στο απόγειό του με την ιδέα του «εγωιστικού γονιδίου» (selfish gene), που δίνει έμφαση στον ανταγωνισμό και στην επικράτηση του ισχυρότερου. Παράλληλα, στην πολιτική σκηνή κυριαρχούσαν η Θάτσερ και ο Ρίγκαν, με την έντονη ρητορική περί ατομισμού και ελάχιστης κρατικής παρέμβασης. Η Μαργκούλις τόνιζε τη συνεργασία στη φύση, κάτι που σε εκείνο το πλαίσιο δεν ακουγόταν ιδιαίτερα ελκυστικό.
Παρ’ όλα αυτά, εκείνη επέμεινε στη θεωρία της και με την πρόοδο των μεθόδων ανάλυσης DNA αποδείχθηκε ότι οι ιδέες της ήταν σωστές. Αυτό άλλαξε ριζικά τον τρόπο με τον οποίο βλέπουμε την προέλευση της πολύπλοκης ζωής. Μου αρέσουν τέτοιες περιπτώσεις ανθρώπων που επιμένουν στην άποψή τους κόντρα στο ρεύμα και τελικά δικαιώνονται».
Κλείνοντας, ήθελα να ρωτήσω κάτι πιο «ελαφρύ»: είδατε εκείνο το trend στα social media για το «πόσο συχνά σκέφτονται οι άνδρες τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία»; Κι εσείς ασχολείστε με τη ρωμαϊκή περίοδο στο βιβλίο. Πόσο συχνά σας απασχολούσε όσο γράφατε;
«Είναι αστείο, γιατί στην Αγγλία μας μαθαίνουν να σκεφτόμαστε διαρκώς ορισμένες μεγάλες περιόδους και προσωπικότητες: η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, ο Ιούλιος Καίσαρας, ο Ναπολέων. Για να γράψω αυτό το βιβλίο, έπρεπε κάπως να απο-εκπαιδεύσω το μυαλό μου από αυτή την προσέγγιση της Ιστορίας που επικεντρώνεται μόνο στους μεγάλους πολιτισμούς και ηγέτες. Σπούδασα Ιστορία και υπήρχε και η έννοια της «Ιστορίας από τα κάτω»: να βλέπουμε τους απλούς ανθρώπους και όχι μόνο τους αυτοκράτορες.
Στο βιβλίο μου πήγα ένα βήμα παραπέρα, εστιάζοντας στα βακτήρια και τους ιούς. Είναι μια καινούργια οπτική, που σε κάνει να αμφισβητείς τη θέση σου στον κόσμο, ως Homo sapiens, ως λευκός ευρωπαίος άνδρας, ως κάτοικος μιας πρώην αποικιοκρατικής δύναμης. Ηταν μια πραγματικά δημιουργική και διασκεδαστική διαδικασία».
Info: Το βιβλίο «Παθογένεση: Η ιστορία της ανθρωπότητας μέσα από οκτώ επιδημίες» του Τζόναθαν Κένεντι κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Διόπτρα
