OBEY, Ή η τέχνη της ανυπακοής μέσα από το σύστημα

Υπάρχουν πολλοί λόγοι για απείθεια και ανυπακοή και αν μη τι άλλο τις τελευταίες εβδομάδες η Γαλλία ζει στο πετσί της ορισμένους από αυτούς. Με τον απόηχο των απεργιών, των διαδηλώσεων και των επεισοδίων για το Συνταξιοδοτικό να δονεί υπόκωφα, ή και όχι τόσο, τις πόλεις της χώρας, η έκθεση με τίτλο «1001 Reasons to (dis)OBEY» (1.001 λόγοι για ανυπακοή) του Σέπαρντ Φέρι, γνωστού με το street όνομα OBEY, μοιάζει να βρίσκεται στο σωστό σημείο την κατάλληλη ώρα. Η μεγάλη αναδρομική του στη Λυών, η μεγαλύτερη έκθεση με έργα του που έχει διοργανωθεί μέχρι σήμερα, στο παλιό Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της πόλης, διακατέχεται από επαναστατικότητα.

Στο στόχαστρο του τέως γκραφιτά, καλλιτέχνη του δρόμου και δημιουργού της εμβληματικής πλέον προσωπογραφίας του Ομπάμα με τη λέξη «Hope», έχει βρεθεί άλλωστε μεταξύ άλλων η αμερικανική πολιτική ή το επίσημο αφήγημα του Λευκού Οίκου αναφορικά με τους εχθρούς του έθνους όπως ο Σαντάμ Χουσεΐν. Την τιμητική του είχε παλαιότερα ο Τζορτζ Μπους ο νεότερος από τότε που ήταν πρόεδρος, οπότε ο Φέρι έκανε πόστερ τον πόλεμο του Κόλπου το 2003 ή την ακόρεστη δίψα της χώρας για πετρέλαιο, έργα που άρχισαν να εμφανίζονται στους δρόμους όπως και στην ιστοσελίδα του καλλιτέχνη. Από κοντά και τα δικαιώματα των μειονοτήτων, αλλά και η περιβαλλοντική πολιτική (ή πιο σωστά η απουσία της). Οι οικολογικές ανησυχίες του Φέρι εκτείνονται από την υπερθέρμανση του πλανήτη έως την καθαρή ενέργεια ή την προστασία των φαλαινών. Οι δε διεθνείς «παρεμβάσεις» του αφορούσαν προσωπικότητες όπως ο Δαλάι Λάμα ή τους μοναχούς από τη Μιανμάρ (ή Μπούρμα) στη διάρκεια της «Επανάστασης του Σαφράν» το 2007.

Είναι δείγματα πορείας που έχει χαρακτηριστεί από τη σύνδεσή της με την πολιτική, την κοινωνική ευαισθητοποίηση, την ενασχόληση με τη μουσική. Γιατί ο Φέρι είναι και dj – δραστηριοποιείται ως DJ Diabetic ή MC Insulin (ναι, είναι διαβητικός). Η δε ικανότητά του να δημιουργεί μόνος του αφίσες με τη δική του ιδιοσυγκρασιακή ματιά τον κατέστησε έναν από τους πιο δημοφιλείς σχεδιαστές του είδους ήδη από το 1995, κατ’ αρχάς στον κόσμο της μουσικής. Της πανκ, της ροκ και από τις αρχές του 2000 και της ραπ. Το δε τιτλοφορούμενο «The Beatles Set» που φιλοτέχνησε την περίοδο 1996-97 θεωρείται το «άγιο δισκοπότηρο» του είδους.

Είναι όλα τους παρόντα στην έκθεση με τα 1.000+ έργα, το αποτέλεσμα της συνεργασίας της γκαλερί Spacejunk Lyon με τον δήμο της Λυών σε επιμέλεια Ζερόμ Κατζ. Μια πανοραμική εικόνα της καριέρας του 53χρονου πλέον Φέρι, από τα πρώτα αυτοκόλλητα που τύπωνε το 1989, όταν ήταν ακόμα φοιτητής στη Σχολή Design του Ρόουντ Αϊλαντ, έως τα τελευταία του έργα, ως επί το πλείστον μεταξοτυπίες ή επιζωγραφισμένα πολλαπλά, έργα που έχει κάνει σε μέταλλο, σε ξύλο, σε t-shirts ή skateboards.

Και πόσο κατάλληλο το κτίριο όπου φιλοξενείται η έκθεση – μια άλλη πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή της. Δηλαδή σε αυτό που αποκαλείται Μουσείο Guimet αλλά είναι το κέλυφος του παλιού Μουσείου Φυσικής Ιστορίας της πόλης, το οποίο άδειο πλέον έχει αφεθεί στη φθορά από το 2007, όταν και έκλεισε επισήμως τις πόρτες του. Το περιεχόμενό του έχει μεταφερθεί στο νέο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της πόλης, τo Musée des Confluences, το οποίο λειτουργεί από το 2014 και βρίσκεται στο σημείο όπου συναντώνται οι ποταμοί Ροδανός και Σον. Πρόκειται για μια επένδυση ύψους 300 εκατ. ευρώ που έχει ως αποτέλεσμα ένα ανοικονόμητο και πολύ άσχημο κτίριο, το αποτέλεσμα μιας εντυπωσιοθηρικής προσέγγισης που χάνει βέβαια τη μάχη σε σύγκριση με την ξεπεσμένη αλλά ακόμα ορατή κομψότητα του παλιού κτιρίου του 19ου αιώνα.

André the Giant, Hope και τα δάκρυα της Μαριάν

O Φέρι άρχισε να δημιουργεί οπτικά μηνύματα με τα αυτοκόλλητα André the Giant has a Posse που είχαν ως σύμβολο το πρόσωπο του Αντρέ του γίγαντα (1946-1993), ενός γάλλου παλαιστή και ηθοποιού που έπασχε από ακρομεγαλία. Aπό το 1995 και μετά άρχισε να χρησιμοποιεί και την υπογραφή OΒΕΥ αφότου είδε την ταινία τρόμου «Ζουν ανάμεσά μας» (They Live, 1988) του Τζον Κάρπεντερ, στην οποία εξωγήινοι έχουν κατακλύσει τη Γη και την υποδουλώνουν επιβάλλοντας πάνω της κυριαρχικά μηνύματα τύπου «Consume» (και βεβαίως «Obey») που είναι αναρτημένα σε διαφημιστικές πινακίδες. Οσον αφορά στην εικαστική του γλώσσα, από την αρχή χρησιμοποιούσε γερές δόσεις DIY αλλά και οπτικού sampling, περίπου όπως το κάνουν οι djs της ραπ. Χρησιμοποιούσε δηλαδή δανεικά «κομμάτια» αντλώντας έμπνευση από τους καλύτερους: καλλιτέχνες σοβιετικής προπαγάνδας όπως ο Ντμίτρι Μουρ ή ο πρωτοπόρος του ρωσικού κονστρουκτιβισμού Αλεξάντρ Ρότσενκο. Εννοείται ότι ένα βασικό σημείο αναφοράς υπήρξε και ο Αντι Γουόρχολ καθώς επιπλέον ο Φέρι έχει επιλέξει να παράγει το έργο του σε μεγάλες ποσότητες και να είναι εύκολα προσβάσιμο.

Το όνομά του έγινε διεθνώς γνωστό όταν η εμβληματική πλέον αφίσα με τον Μπαράκ Ομπάμα και τη λέξη «Hope» χρησιμοποιήθηκε από το επικοινωνιακό επιτελείο του πρώην προέδρου των ΗΠΑ στην προεκλογική περίοδο που θα οδηγούσε στη νίκη του στις εκλογές του 2008. Πρόκειται για ένα έργο που αποκτήθηκε μάλιστα από το Smithsonian για την Εθνική Πινακοθήκη Πορτρέτων της Ουάσιγκτον – έργα του υπάρχουν επίσης στα μουσεία σύγχρονης τέχνης του Σαν Φρανσίσκο, του Λος Αντζελες ή στο Victoria & Albert του Λονδίνου. Ο Φέρι επανήλθε τρία χρόνια μετά για να στηρίξει το κίνημα Occupy Wall Street, μάλιστα έφτιαξε πέντε έργα τα οποία διέθεσε ελεύθερα σε όσους επιθυμούσαν να κάνουν downloading από την ιστοσελίδα του προκειμένου να γεμίσουν τους δρόμους με αυτά τα «σύμβολα διαμαρτυρίας». Ο Φέρι έχει εκτενή ακτιβιστική δραστηριότητα, για παράδειγμα συνδράμει το έργο έτερων street artists οι οποίοι διώκονται και μπαίνουν και φυλακή για το έργο τους ή απλώς τους χρεώνονται μεγάλα πρόστιμα. Ο ίδιος διέθετε επιχειρηματικό δαιμόνιο από μικρός, καθώς είχε δημιουργήσει από νωρίς τη δική του εταιρεία παραγωγής T-shirts και αυτοκόλλητων, ενώ όπως αναφέρεται στην έκθεση δεν αύξησε τις τιμές των πολλαπλών έργων του όταν έγινε διάσημος, ακόμα και «Πρόσωπο της Χρονιάς».

Δεν μπορείς να μην τον θαυμάσεις, δεν μπορείς ωστόσο να μην προβληματιστείς και λίγο. Η κριτική εξάλλου που του έχει ασκηθεί αφορά το γεγονός ότι έκανε μια τέχνη «παρεμβατική» συνοδοιπόρο με το «σύστημα». Για να μην πούμε για τον εναγκαλισμό του με αυτό και κυριολεκτικά. Φωτογραφίες του με τον Εμανουέλ Μακρόν με φόντο την α λα OBEY εκδοχή της Μαριάν, του συμβόλου της Γαλλικής Δημοκρατίας, έρχονται να το επιβεβαιώσουν. Αυτό που ξεκαθαρίζεται είναι ότι δεν είχε καμία σχέση με την προεκλογική του καμπάνια το 2017, ένα θέμα στο οποίο γίνεται εκτενής αναφορά στην έκθεση.

«Αυτή είναι η ιστορία μιας ληστείας, αλλά αυτός που την υφίσταται είναι ένας καλλιτέχνης και όχι μια τράπεζα» σημειώνει ο επιμελητής της έκθεσης Ζερόμ Κατζ. Οι Γάλλοι γνωρίζουν καλά σε τι αναφέρεται, όμως ο υπόλοιπος κόσμος ίσως θέλει λίγη παραπάνω βοήθεια σχετικά. Πρόκειται για το προαναφερθέν έργο του με τη Μαριάν με τίτλο του «Liberté, égalité, fraternité», το οποίο έγινε η προεκλογική εικόνα που συνόδευε τον Μακρόν το 2017, στα πρότυπα περίπου της περίπτωσης του Ομπάμα. Τη χάρισε όντως ο ίδιος στον πρόεδρο Μακρόν, έναν πρώην investment banker και διευθυντή της τράπεζας Ρότσιλντ, σε έναν εκπρόσωπο του κεφαλαίου δηλαδή, όπως θεώρησαν ενοχλημένοι οι γάλλοι θαυμαστές του ή ο Φέρι έπεσε απλώς θύμα της παραπληροφόρησης; Είτε μήπως των ΜΜΕ τα οποία διατείνονταν ότι είχε κάνει ο καλλιτέχνης τη δωρεά, είτε του ίδιου του γκαλερίστα του Μεχντί μπεν Σικ, ο οποίος δεν προέβη σε κινήσεις προστασίας της εικόνας του φροντίζοντας να μη φτάσει το έργο στα Ηλύσια Πεδία; Το μόνο σίγουρο είναι ότι τουλάχιστον αυτή την περίοδο που οι μαζικές κινητοποιήσεις στη Γαλλία είναι καθημερινό φαινόμενο, κανένας καλλιτέχνης δεν θέλει να σχετίζεται με τον Μακρόν. Εξ ου και οι διοργανωτές της έκθεσης αφιερώνουν αρκετό μελάνι προκειμένου να λυθεί η παρεξήγηση.

Ας πάρουμε όμως τα πράγματα από την αρχή. Η επαφή του, γεννημένου στο Τσάρλεστον της Νότιας Καρολίνα, Φέρι με τη Γαλλία μετρά αρκετά χρόνια και έχει υπάρξει μια σχέση αμοιβαίας εκτίμησης. Για παράδειγμα, με αφορμή την 21η Διάσκεψη των Μερών το 2015 που οδήγησε στη Συμφωνία του Παρισιού για την Κλιματική Αλλαγή, ο Φέρι είχε διακοσμήσει τον Πύργο του Αϊφελ με μία μεγάλη σφαίρα διαμέτρου οκτώ μέτρων, την πρώτη εικαστική εγκατάσταση που αναρτήθηκε ποτέ στο εμβληματικό μνημείο της γαλλικής πρωτεύουσας.

Λίγο αργότερα, θα έδειχνε τη συμπαράστασή του στον γαλλικό λαό μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις στην Πόλη του Φωτός το 2015, φιλοτεχνώντας την προαναφερθείσα μεταξοτυπία «Liberté, égalité, fraternité». «Τη δημιούργησα ως μια εικόνα που μπορούσε να «κατεβάσει» καθένας δωρεάν προκειμένου να προωθηθεί ένα μήνυμα αλληλεγγύης και ύστερα την τύπωσα για να βγάλω χρήματα για τα θύματα. Ο σκοπός του έργου ήταν να αποτελέσει ένα θετικό σύμβολο αντοχής μέσα στην τραγωδία» έχει πει σχετικά. Η μεταξοτυπία έγινε και τοιχογραφία στο 13ο διαμέρισμα του Παρισιού το 2016, έπειτα από πρωτοβουλία του δημάρχου του συγκεκριμένου διαμερίσματος, Ζερόμ Κουμέ, και του πανταχού παρόντα, από ό,τι φαίνεται, γκαλερίστα του, Μεχντί μπεν Σικ, ο οποίος εκπροσωπεί και το έργο του στη Γαλλία. Η μεταξοτυπία, από την άλλη, βρέθηκε να κοσμεί το μέγαρο των Ηλυσίων Πεδίων και να είναι το φόντο στο οποίο συχνά-πυκνά φωτογραφιζόταν ο Εμανουέλ Μακρόν. «Ο πρόεδρος στηρίζει τη street art. Quelle mec!» ήταν ένα από τα μηνύματα που προφανώς ήθελε να περάσει το επικοινωνιακό του επιτελείο, στα πρότυπα του Ομπάμα, του πρώτου cool προέδρου, ο οποίος τουλάχιστον στην Ευρώπη παραμένει ένας από τους δημοφιλείς αμερικανούς πολιτικούς με τον οποίο ο Μακρόν πολύ θα ήθελε να τον παραλληλίζουν. Τα πράγματα έγιναν πιο περίπλοκα όταν ύστερα από τη νίκη του Μακρόν ο Φέρι ανέβαζε το έργο στον λογαριασμό του στο Instagram για να εκφράσει τη χαρά του, απογοητεύοντας όμως έτσι το φανατικό κοινό του που αισθάνθηκε ότι με αυτόν τον τρόπο πρόδιδε τα ιδανικά του και όλα όσα υπερασπιζόταν επί 25 χρόνια. Tα σχόλια στον λογαριασμό του ήταν πολλά και ως επί το πλείστον αρνητικά, οπότε η ανάρτηση συμπληρώθηκε με την απαραίτητη εξήγηση ότι η χαρά οφειλόταν στη μη επικράτηση της Ακροδεξιάς (να μην ξεχνάμε ότι βασικός αντίπαλος του Μακρόν ήταν και είναι η Λεπέν). To κλίμα στη Γαλλία σαν να είχε αρχίσει να αλλάζει απέναντι στον ακτιβιστή-καλλιτέχνη. Τρία χρόνια μετά, οι λέξεις «Liberté, égalité, fraternité» στην τοιχογραφία σβήστηκαν από αγνώστους εν μιά νυκτί, ενώ κόκκινα δάκρυα ζωγραφίστηκαν στα μάγουλα της Μαριάν. Η τοιχογραφία αποκαταστάθηκε, οι παρεμβάσεις σβήστηκαν, αλλά ο Φέρι πρόσθεσε και ένα μπλε δάκρυ στο μάγουλο της Μαριάν. Κυκλοφόρησε δε το έργο σε 650 αντίτυπα στη φιλανθρωπική πρωτοβουλία διανομής τροφίμων Restos du Cœur. Oσο για τη διαδρομή της Μαριάν ως το Προεδρικό Μέγαρο των Ηλυσίων Πεδίων; Ισως είναι σαν να κοιτάζει κανείς το δέντρο σε ένα δάσος όπου υπάρχει, αλλά χάνεται ενίοτε η επαναστατική ιδεολογία του καλλιτέχνη, ο οποίος ξεκίνησε ως γίγαντας αλλά υπάκουσε μάλλον στον νόμο του κομφορμισμού.

ΙΝFO

«1001 Reasons to (dis)OBEY»: Musée Guimet, Λυών, έως τις 9 Ιουλίου.