Η αναγκαία συνύπαρξη του ανθρώπινου οργανισμού με το Ο2 έχει ως μοιραίο απότοκο την καθημερινή παραγωγή δραστικών μορφών οξυγόνου και αζώτου (reactive oxygen and nitrogen species, RONS), υποκατηγορία των οποίων είναι οι ελεύθερες ρίζες.

Οι RONS παράγονται καθημερινά στα κύτταρά μας ως φυσιολογικά ή τυχαία προϊόντα ενζυμικών αντιδράσεων, ενώ αποτελούν βασικό όπλο του ανοσοποιητικού μας συστήματος για την καταστροφή παθογόνων μικροοργανισμών και την ανάπλαση τραυματισμένων ιστών. Συνεπώς, οι αλλαγές των επιπέδων RONS στα κύτταρα σηματοδοτούν φυσιολογικές διαδικασίες μεταβολικών και ανοσολογικών αποκρίσεων και συγκριμένες RONS, όπως το υπεροξείδιο του υδρογόνου, έχουν εξελικτικά επιλεγεί ως ρυθμιστές πολλών φυσιολογικών κυτταρικών διαδικασιών.

Καθημερινά παραδείγματα τέτοιων διαδικασιών, όπου η μικρή αύξηση των RONS σηματοδοτεί φυσιολογικές κυτταρικές αποκρίσεις, είναι η δράση της ινσουλίνης και οι μυϊκές αποκρίσεις στην άσκηση.

Συνεπώς, οι RONS, σε μικρές συγκεντρώσεις είναι απαραίτητες για τη φυσιολογία των κυττάρων μας. Ωστόσο, δεν παύουν να είναι εξαιρετικά δραστικές χημικές μορφές, των οποίων η ανεξέλεγκτη παραγωγή οδηγεί σε οξείδωση βιομορίων αποτελώντας βασικό παθογενετικό μηχανισμό μη μεταδοτικών νοσημάτων.

Η υπέρμετρη, χρόνια παραγωγή RONS επάγεται από παχυσαρκία, διαβήτη, φλεγμονώδεις νόσους, φαρμακευτική αγωγή και ενισχύεται από εξωγενείς παράγοντες όπως κακές διατροφικές συνήθειες, υπέρμετρη κατανάλωση αλκοόλ, κάπνισμα και ατμοσφαιρική ρύπανση. Ο οργανισμός μας ελέγχει τα επίπεδα των RONS έχοντας αναπτύξει δραστικότατους ενδογενείς αντιοξειδωτικούς μηχανισμούς που συνεπικουρούνται από τα εξωγενή αντιοξειδωτικά της διατροφής, όπως οι βιταμίνες Α, C, Ε. Κορυφαίο επίπεδο ελέγχου της συγκέντρωσης RONS είναι η αυτορρύθμισή τους σε επίπεδο κυττάρου.

Οταν οι RONS ξεπεράσουν επικίνδυνα για το κύτταρο επίπεδα ενορχηστρώνουν την αυτοκαταστροφή τους ενεργοποιώντας ενδοκυτταρικούς αντιοξειδωτικούς μηχανισμούς. Ποια όμως είναι τα κατώφλια πάνω από τα οποία οι RONS αρχίζουν να γίνονται επικίνδυνες για τον οργανισμό μας; Ποιοι είναι οι ενδεδειγμένοι δείκτες οξειδωτικού στρες;

Πώς πρέπει να μετρηθούν; Πότε; Και το σημαντικότερο, πώς τα επίπεδά τους σχετίζονται με κλινικές εκβάσεις; Τα ερωτήματα αυτά δεν έχουν απαντηθεί πειστικά από την επιστήμη έως και σήμερα και αποτελούν το άγιο δισκοπότηρο της έρευνας του οξειδωτικού στρες.

Συνεπώς, ο στόχος μίας σύγχρονης αντιοξειδωτικής θεραπείας θα έπρεπε να είναι η ενεργοποίηση των αντιοξειδωτικών εφεδρειών που διαθέτει ο οργανισμός μας και όχι η ανεξέλεγκτη κατανάλωση «αντιοξειδωτικών» συμπληρωμάτων, τα οποία δεν μειώνουν τον κίνδυνο εμφάνισης χρόνιων παθήσεων και οδηγούν στο αντίθετο αποτέλεσμα που είναι το αναγωγικό στρες, δηλαδή στην εξάντληση των απαραίτητων ποσοτήτων RONS που είναι αναγκαίες για τις φυσιολογικές κυτταρικές λειτουργίες.

Η συστηματική άσκηση και η υιοθέτηση διατροφικών συνηθειών που χαρακτηρίζονται από υψηλή κατανάλωση φυτικών τροφίμων (Μεσογειακή Δίαιτα, φυτοφαγικές δίαιτες) αποτελούν δύο πολύ καλούς, καθημερινούς, τρόπους, μέσω των οποίων ο σύγχρονος άνθρωπος μπορεί να ενισχύσει τους ενδογενείς αντιοξειδωτικούς μηχανισμούς του. Τα φυτικά τρόφιμα είναι πλούσια σε φυτοχημικές ενώσεις (π.χ. φαινολικές ενώσεις), οι οποίες ωστόσο δεν ασκούν αντιοξειδωτική δράση ως παθητικοί εκκαθαριστές των RONS αλλά ως ξενοβιοτικά.

Τα ξενοβιοτικά είναι δυνητικά τοξικά για τον ανθρώπινο οργανισμό αλλά στις ποσότητες που καταναλώνονται μέσω της διατροφής ασκούν ήπιες προ-οξειδωτικές δράσεις στα κύτταρα ενεργοποιώντας τα ενδογενή αντιοξειδωτικά συστήματά τους. Συνεπώς κάθε φορά που ασκούμαστε ή τρώμε μία πολύχρωμη σαλάτα ας σκεφτούμε ότι αυτό που ουσιαστικά επιτυγχάνουμε είναι να κάνουμε ένα αντιοξειδωτικό «εμβόλιο» στον οργανισμό μας μέσω ήπιας και ελεγχόμενης αύξησης των RONS.

Ο κ. Τζώρτζης Νομικός είναι αναπληρωτής καθηγητής, αναπληρωτής κοσμήτορας, Τμήμα Επιστήμης Διαιτολογίας-Διατροφής, Σχολή Επιστημών Υγείας και Αγωγής, Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο.