Το τέλος του διπολικού κόσμου προκάλεσε μεγάλης κλίμακας αλλαγές στον παγκόσμιο καταμερισμό της ισχύος τροφοδοτώντας με αστάθεια το διεθνές σύστημα και συνακόλουθα ενισχύοντας τις τάσεις εσωστρέφειας των κρατών. Πρόκειται για τη γνωστή «παγίδα του Kindleberger», όπου τα κενά ισχύος προκαλούν και ενίοτε οδηγούν σε συγκρούσεις. Ειδικότερα, ο αμερικανός ιστορικός Charles Kindleberger κατέδειξε ότι στη δεκαετία του 1930 η μη αντικατάσταση της Βρετανίας ως παγκόσμιας οικονομικής ηγεμονικής δύναμης από κάποια άλλη οδήγησε στον περιορισμό των εμπορικών συναλλαγών και τελικά στην κατάρρευση του διεθνούς οικονομικού συστήματος.
Το διεθνές εμπορικό σύστημα είναι ένα δημόσιο αγαθό, η προστασία του οποίου προϋποθέτει τη λειτουργία ενός πλέγματος θεσμών και κανόνων με επαρκή πολιτική ισχύ. Σήμερα ωστόσο το διεθνές εμπορικό σύστημα αποδιαρθρώνεται και το κενό δεν καλύπτεται. Η μετατόπιση της οικονομικής ισχύος προς την Κίνα, η αναδίπλωση των ΗΠΑ, η πολύχρονη στασιμότητα στις πολυμερείς εμπορικές διαπραγματεύσεις, η κρίση του Παγκόσμιου Οργανισμού Εμπορίου, οι μεγα-τάσεις που εξελίσσονται σε μεγα-απειλές (ραγδαία τεχνολογική εξέλιξη, κλιματική αλλαγή), λειτουργούν αποσταθεροποιητικά.
Αναμενόμενα σε αυτό το περιβάλλον τα ζητήματα της οικονομικής ασφάλειας αρχίζουν να βαρύνουν ολοένα περισσότερο και τα κράτη επιδίδονται σε ανταγωνισμούς προκειμένου να περιορίσουν την εγγενή αβεβαιότητα και αστάθεια του συστήματος. Οι οικονομικές αλληλεξαρτήσεις εργαλειοποιούνται και οι αγορές μετατρέπονται σε εμπόλεμες ζώνες. Οπως εύστοχα έχει παρατηρηθεί, στο τρίγωνο που ορίζεται από την οικονομική αλληλεξάρτηση, την οικονομική ασφάλεια και τους γεωπολιτικούς ανταγωνισμούς μπορούν κάθε φορά να συνδυαστούν μόνο οι δύο πλευρές (Edward Fishman, Chokepoints: How the Global Economy Became a Weapon of War, 2025).
Ωστόσο δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι το ανοιχτό εμπόριο συχνά ενισχύει την οικονομική ασφάλεια. Μελέτες δείχνουν ότι η συμμετοχή σε παγκόσμιες αλυσίδες αξίας μειώνει κατά 90% την αστάθεια της ζήτησης λόγω της διαφοροποίησης των αγορών (Mancini M., Taglioni D. and Borin A., «Integration in global value chains might not increase exposure to risk after all», www.cepr.org, 2022).
Η Ε Ενωση προωθεί την «ανοικτή στρατηγική αυτονομία», αναπτύσσει την Ευρωπαϊκή Στρατηγική για την Οικονομική Ασφάλεια και ενεργοποιεί εργαλεία και πρωτοβουλίες πολιτικής (RePowerEU, STEP, Raw Materials Act) ενώ κινείται για την προστασία της παραγωγής και της προμήθειας άυλων αγαθών που στηρίζονται στη γνώση (τεχνητή νοημοσύνη, ρομποτική, κβαντική τεχνολογία).
Στο πρόσφατο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Εξωτερικών Υποθέσεων για το Εμπόριο (15.5.2025) τα κράτη-μέλη ανέδειξαν τη σημασία επίτευξης της κατάλληλης ισορροπίας ανάμεσα στη διατήρηση και διεύρυνση ενός ανοιχτού πολυμερούς εμπορικού συστήματος και την αποτελεσματική προάσπιση των μακροπρόθεσμων οικονομικών συμφερόντων τους μέσω του κατάλληλου συντονισμού τους σε ζητήματα όπως ο έλεγχος των άμεσων ξένων επενδύσεων αλλά και των εξερχόμενων επενδύσεων. Και είναι σημαντικό η ΕΕ να λειτουργήσει σταθεροποιητικά διασφαλίζοντας τα μακροπρόθεσμα συμφέροντά της καθώς αποτελεί το περισσότερο ανοιχτό στο διεθνές εμπόριο οικονομικό μπλοκ.
*Ο κ. Δημήτρης Σκάλκος είναι γενικός γραμματέας Διεθνών Οικονομικών Σχέσεων και Εξωστρέφειας στο υπουργείο Εξωτερικών.
