Η δημοκρατία είναι το αρχαιότερο πολίτευμα, γεννήθηκε μέσα από αγώνες και παραμένει ο πιο «ανθρώπινος» τρόπος διακυβέρνησης. Βασίζεται στη λαϊκή κυριαρχία, την ελευθερία, την ισότητα και την προάσπιση των δικαιωμάτων του ανθρώπου.

Αν και θεωρείται το ιδανικό πολίτευμα, στη σύγχρονη εποχή φαίνεται ότι αντιμετωπίζει σοβαρές προκλήσεις, όπως η αποδυνάμωση της συμμετοχής των πολιτών, η κυριαρχία συμφερόντων, η παραπληροφόρηση, ο λαϊκισμός και η έλλειψη λογοδοσίας. Ολα αυτά απειλούν τη διαφάνεια και υπονομεύουν τις δημοκρατικές αξίες.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση έχει καθοριστικό ρόλο στην προώθηση της δημοκρατίας στα κράτη-μέλη της. Ομως, για να διατηρηθεί ζωντανή η δημοκρατία, απαιτείται η ενεργός συμμετοχή των πολιτών και ιδιαίτερα των νέων. Ζούμε σε μια εποχή ραγδαίων αλλαγών με διαρκή αναδιαμόρφωση της κοινωνίας και της τεχνολογίας. Σε αυτό το πλαίσιο η βία, ο φανατισμός και η πολιτική αδιαφορία προκαλούν ανησυχία.

Ως μαθητές και μαθήτριες Λυκείου της Κύπρου, συνειδητοποιούμε εύκολα πως η δημοκρατία δεν είναι δεδομένη. Εικόνες όπως ναζιστικά σύμβολα ή επιθέσεις σε θεσμούς μάς υπενθυμίζουν την ευθραυστότητά της και μας προβληματίζουν για το πού οδεύει η κοινωνία μας. Επομένως, κρίνεται επιτακτική η ανάγκη για δράση.

Στη σύντομη έρευνά μας (στο πλαίσιο του προγράμματος «Σχολείο πρεσβευτής του ευρωπαϊκού κοινοβουλίου») αναζητήσαμε τις απόψεις των νέων αλλά και των ενήλικων πολιτών για τη δημοκρατία και τους κινδύνους που διατρέχει. Για τον λόγο αυτόν συντάχθηκε ερωτηματολόγιο το οποίο απαντήθηκε από δείγμα 257 ατόμων: 131 ανηλίκων και 126 ενηλίκων, 63,8% γυναικών και 33,5% ανδρών.

Η δημοκρατία ως πολίτευμα

Στην ερώτηση «Κατά πόσο συμφωνείτε ότι η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα» το 51,8% συμφώνησε απόλυτα με τη θέση αυτή, γεγονός που δείχνει ότι η πλειοψηφία των πολιτών εξακολουθεί να εμπιστεύεται τη δημοκρατία ως το πιο δίκαιο και αποτελεσματικότερο σύστημα διακυβέρνησης.

Ωστόσο, ένα σημαντικό ποσοστό, το 36,6%, απάντησε «συμφωνώ υπό προϋποθέσεις», κάτι που φανερώνει επιφυλάξεις και προβληματισμούς σχετικά με τον τρόπο λειτουργίας της δημοκρατίας στην πράξη. Το 5,8% δήλωσε «διαφωνώ – στη δημοκρατία πολλές φορές τα πράγματα ξεφεύγουν από τον έλεγχο», εκφράζοντας απογοήτευση και αίσθημα ανασφάλειας.

Τέλος, ένα ακόμη 5,8% απάντησε «δεν με ενδιαφέρει / δεν ασχολούμαι» φανερώνοντας τελικά μια αδιαφορία για το θέμα.

Τα στοιχεία αυτά δείχνουν ότι, παρόλο που η δημοκρατία παραμένει η κυρίαρχη επιλογή, αρκετά άτομα διαφωνούν με την άποψη ότι η δημοκρατία είναι το καλύτερο πολίτευμα, ενώ άλλα δεν ασχολούνται καθόλου, γεγονός που πρέπει να μας προβληματίσει και να αναζητήσουμε τους λόγους για τους οποίους συμβαίνει αυτό.

Οι απειλές

Στην ερώτηση «Κατά πόσο απειλείται η δημοκρατία στις μέρες μας», το 63,8% των συμμετεχόντων πιστεύει ότι υπάρχουν ορατοί κίνδυνοι που απειλούν τη δημοκρατία, γεγονός που αποτυπώνει μια έντονη ανησυχία στην κοινωνία. Το 28,4% δηλώνει αβεβαιότητα, απαντώντας πως ίσως να απειλείται ο θεσμός αυτός. Ενα μικρό ποσοστό, 5,4%, δηλώνει πλήρη αδιαφορία, ενώ οι υπόλοιποι θεωρούν πως δεν υφίσταται απειλή.

Το ποσοστό όσων αντιλαμβάνονται απειλές εναντίον της δημοκρατίας είναι ιδιαίτερα υψηλό και φανερώνει μια κρίση εμπιστοσύνης στους θεσμούς. Συμπερασματικά, κυριαρχεί η πεποίθηση ότι η δημοκρατία βρίσκεται σε κρίσιμο σταυροδρόμι και απαιτείται επαγρύπνηση και ενίσχυση των δημοκρατικών αξιών.

Οι παράγοντες του κινδύνου

Στην ερώτηση που αφορούσε τους παράγοντες που αποτελούν απειλή για τη δημοκρατία το μεγαλύτερο ποσοστό των συμμετεχόντων (37,7%) θεωρεί ότι η αδιαφορία των πολιτών απέναντι στις εκλογές αποτελεί τη σημαντικότερη απειλή για τη δημοκρατία σήμερα. Ακολουθούν η άνοδος των ακροδεξιών κομμάτων (22,2%) και η παραπληροφόρηση μέσω ψευδών ειδήσεων (20,2%), ενώ μικρότερο ποσοστό (19,8%) αναφέρει το Μεταναστευτικό ως βασικό κίνδυνο.

Τα ευρήματα δείχνουν πως η αποστασιοποίηση των πολιτών από τη συμμετοχή στα κοινά ενισχύει την αστάθεια του δημοκρατικού πολιτεύματος. Συμπερασματικά, η δημοκρατία απειλείται περισσότερο από εσωτερικούς παράγοντες, όπως η αδιαφορία και η αποδυνάμωση της πολιτικής συμμετοχής.

Ισότητα και δικαιώματα

Σε ερώτηση για τις απόψεις των πολιτών σχετικά με την ισότητα στα δικαιώματα, ένα συντριπτικό ποσοστό της τάξεως του 74,9% των ερωτηθέντων διαφωνεί με την άποψη ότι όλοι οι πολίτες της Ευρωπαϊκής Ενωσης απολαμβάνουν ίσα δικαιώματα ανεξαρτήτως εθνικότητας, φύλου, θρησκείας, αναπηρίας, ηλικίας ή σεξουαλικού προσανατολισμού. Μόλις το 16,5% θεωρεί ότι υπάρχει πλήρης ισότητα δικαιωμάτων, ενώ το 4,3% εκφράζει ρατσιστικές απόψεις, πιστεύοντας μάλιστα ότι δεν πρέπει όλοι οι πολίτες να έχουν ίσα δικαιώματα. Το υπόλοιπο ποσοστό δηλώνει αδιαφορία.

Οι αριθμοί δείχνουν έντονο προβληματισμό για την εφαρμογή των θεμελιωδών αξιών της ΕΕ. Οπως προκύπτει, η ισότητα παραμένει ζητούμενο και όχι δεδομένο στις ευρωπαϊκές κοινωνίες, κάτι που πλήττει τον ίδιο τον πυρήνα της δημοκρατίας.

Ποια δικαιώματα υπερτερούν

Στην ερώτηση που αφορούσε την κατάταξη των δημοκρατικών δικαιωμάτων στο πλαίσιο της Ευρωπαϊκής Ενωσης με βάση τη σημασία τους, από τη σειρά προτεραιότητας των επιλογών προκύπτει ότι οι πολίτες θεωρούν θεμελιώδη την ελευθερία λόγου και την ελευθερία έκφρασης, τοποθετώντας την στην πρώτη θέση. Ακολουθεί το δικαίωμα ψήφου στις ευρωεκλογές, γεγονός που αναδεικνύει τη σημασία της δημοκρατικής συμμετοχής στη διαμόρφωση της Ευρωπαϊκής Ενωσης.

Η ισότητα των δύο φύλων καταλαμβάνει την τρίτη θέση, γεγονός που δείχνει αυξανόμενη ευαισθητοποίηση στα κοινωνικά δικαιώματα. Τέλος, η ελεύθερη διακίνηση και διαμονή στα κράτη-μέλη θεωρείται σημαντική, αλλά όχι πρωταρχική. Συμπερασματικά, οι πολίτες προτάσσουν τις ατομικές και πολιτικές ελευθερίες, ενώ τα κοινωνικά και πρακτικά οφέλη έπονται.

Η επόμενη ερώτηση που τέθηκε στην έρευνά μας αφορούσε την άποψη των ερωτηθέντων για τον τρόπο με τον οποίο η Τεχνητή Νοημοσύνη μπορεί να αποτελέσει κίνδυνο για τη δημοκρατία. Η συντριπτική πλειοψηφία των συμμετεχόντων (56,1%) θεωρεί ότι η Τεχνητή Νοημοσύνη αποτελεί απειλή για τη δημοκρατία, επειδή αντικαθιστά την ανθρώπινη σκέψη και την κριτική άποψη. Ακολουθούν η εξάπλωση των ψευδών ειδήσεων – fake news  (29,4%), η απειλή της ιδιωτικότητας (9%) και η διεύρυνση των κοινωνικών ανισοτήτων (5,5%).

Τα ευρήματα δείχνουν ότι η κύρια ανησυχία επικεντρώνεται στην απώλεια της κριτικής σκέψης και στην αλλοίωση της πληροφορίας.

Ισότητα φύλων

Στην ερώτηση για την ισότητα των φύλων και το κατά πόσον αυτή είναι απαραίτητη στη σωστή λειτουργία της δημοκρατίας, το 66,7% των ερωτηθέντων θεωρεί ότι η ισότητα των φύλων είναι απολύτως απαραίτητη για τη σωστή λειτουργία της δημοκρατίας. Ενα ποσοστό 23,5% τη θεωρεί μεν σημαντική, αλλά όχι καθοριστική, ενώ οι υπόλοιποι τη χαρακτηρίζουν ως μη σημαντική ή άσχετη με τη δημοκρατία. Τα αποτελέσματα αναδεικνύουν ευρεία αναγνώριση της σημασίας της ισότητας για τη δημοκρατική οργάνωση της κοινωνίας.

Ετσι, η ισότητα των φύλων δεν αποτελεί απλώς ζήτημα δικαιοσύνης, αλλά θεμελιώδες στοιχείο για τη διατήρηση και ανάπτυξη ενός υγιούς δημοκρατικού πολιτεύματος που βασίζεται στην καθολική συμμετοχή και τον σεβασμό των δικαιωμάτων.

Η άνοδος της Ακροδεξιάς

Η προτελευταία ερώτηση της έρευνάς μας αφορούσε τους λόγους για τους οποίους παρατηρείται άνοδος της Ακροδεξιάς στην Ευρωπαϊκή Ενωση τα τελευταία χρόνια.

Η κύρια αιτία, σύμφωνα με το 35,9% των συμμετεχόντων, είναι η κακή διαχείριση του μεταναστευτικού ζητήματος από την ΕΕ. Το 23,1% πιστεύει ότι οι πολίτες έχουν ξεχάσει τις συνέπειες από την άνοδο του φασισμού και του ναζισμού στην Ευρώπη που οδήγησαν στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, ενώ το 22,3% αποδίδει την άνοδο της Ακροδεξιάς στην υποβάθμιση του βιοτικού επιπέδου. Ενα 18,3% δηλώνει πως η απογοήτευση από τη δημοκρατία οδηγεί στην αναζήτηση εναλλακτικών προτάσεων και φιλοσοφιών.

Συμπερασματικά, η άνοδος της Ακροδεξιάς συνδέεται με κοινωνικά, οικονομικά και θεσμικά κενά που εντείνουν την αβεβαιότητα και τη δυσπιστία προς το σύστημα.

Πώς θα σωθεί η δημοκρατία

Η τελευταία ερώτησή μας αφορούσε τους τρόπους με τους οποίους μπορεί να διασφαλιστεί η δημοκρατία. Το 60,5% των ερωτηθέντων πιστεύει ότι η δημοκρατία μπορεί να διασφαλιστεί κυρίως μέσω της δημοκρατικής παιδείας. Το 21,1% θεωρεί εξίσου σημαντική τη διασφάλιση υψηλού βιοτικού επιπέδου, ενώ το 9,8% εστιάζει στην ανάγκη έγκυρης και αξιόπιστης ενημέρωσης από τα ΜΜΕ. Ενα μικρό ποσοστό (8,6%) δηλώνει αδιαφορία για το ζήτημα.

Τα ευρήματα αναδεικνύουν την ανάγκη ενίσχυσης της δημοκρατικής παιδείας και της καλλιέργειας δημοκρατικών αξιών από το σχολείο. Τελικά, η γνώση, η συμμετοχή και η συνειδητή στάση του πολίτη αποτελούν τα πιο ισχυρά μέσα για τη διατήρηση και την ενδυνάμωση της δημοκρατίας.

Το άρθρο δημοσιεύθηκε αρχικά στο ένθετο «Το Βήμα της Ευρώπης» που κυκλοφόρησε με «Το Βήμα της Κυριακής» στις 11 Μαΐου 2025.