Την περασμένη εβδομάδα, στο διεθνές συνέδριο που έγινε για τον Μάνο Χατζιδάκι στη Σορβόννη, στο Παρίσι, ήρθε… ως και η Νάνα Μούσχουρη. Στα 92 της, είπε, δεν θα μπορούσε να χάσει αυτή τη στιγμή. «Ο Μάνος ήταν όλη μου η ζωή, όλο μου το ξεκίνημα».
Κι έτσι κάπως, ένα ακαδημαϊκό συνέδριο που είχε επί δύο μέρες αναλύσει τόσες διαφορετικές πλευρές του έργου του συνθέτη, σηκώθηκε όρθιο, βράδυ Σαββάτου, να χειροκροτήσει και να ακούσει τις αναμνήσεις αυτής της γυναίκας που συνέδεσε για μια ολόκληρη εποχή τη φωνή της με τα τραγούδια του. Αφού μίλησε για λίγο, και εντελώς εκτός προγράμματος, η Μούσχουρη πλησίασε το κοινό και ξεκίνησε να τραγουδά το «Χάρτινο το φεγγαράκι». Η στιγμή, ευτυχώς, αποτυπώθηκε σε δημοσιογραφικό βίντεο και έγινε viral.
Αγγιγμα, όχι χαιρετισμός
Καθώς τραγουδά, η Μούσχουρη συνειδητοποιεί πως ένας κύριος στο κοινό έχει αναλυθεί σε δάκρυα. Δεν ξέρει γιατί αλλά καταλαβαίνει – το ίδιο συμβαίνει και σε σένα που το βλέπεις και το ξαναβλέπεις μέρες μετά. Οπως και τόσα άλλα, αυτό το τραγούδι μπορεί να έχει συνδεθεί με τις πιο προσωπικές ιστορίες, με ανθρώπους που δεν υπάρχουν πια, με στιγμές που έχουν φύγει ανεπιστρεπτί και επιζούν τώρα μόνο σ’ αυτά τα υπολείμματα σωματοποιημένης μνήμης που λέγονται τραγούδια. Και τότε η Μούσχουρη κάνει κάτι μαγικό. Πλησιάζει τον άνθρωπο που κλαίει μπροστά της και, συνεχίζοντας το τραγούδι, του τείνει το χέρι. Οχι για χαιρετισμό, αλλά για άγγιγμα.
Δεν υπάρχει καλύτερος τρόπος να δικαιολογήσεις γιατί χρειαζόταν αυτό το συνέδριο – και μάλιστα σε μια πόλη που πολύ νωρίς λειτούργησε καταλυτικά για τη διεθνή διάδοση του έργου του. Μορφές όπως ο Χατζιδάκις δεν είναι απλώς καλλιτέχνες με σημαντικό έργο που χρειάζεται τη διαρκή επιμέλεια των ειδικών για να μπορέσει να συνεχίσει να κυκλοφορεί, να αναδεικνύεται και να εξελίσσεται στην πορεία του χρόνου. Υπάρχει σίγουρα και αυτή η πλευρά – και συχνά εκπλήσσει.
Προσωπικά δεν χορταίνω τις μουσικολογικές αναλύσεις που δείχνουν πώς εξελίχθηκαν οι μουσικές αναφορές μέσα στο έργο του, αλλά και πώς διάφορες εμμονές (συγκεκριμένες ενορχηστρωτικές επιλογές, αρμονικές εκπλήξεις σε φαινομενικά απλές μελωδίες) υπάρχουν ήδη από τα πρώτα νεανικά του έργα και γίνονται όλο και πιο περίπλοκες με τα χρόνια.
Μηχανισμός ζωής
Υπάρχει όμως και μια άλλη πλευρά, ας πούμε αυτή της πολιτισμικής ώσμωσης. Το έργο του Χατζιδάκι δεν περιέχει μόνο σημάδια από μια αδιανόητα πυκνή και πολύπλοκη περίοδο της ελληνικής ιστορίας. Δεν δείχνει μόνο, ανάμεσα, κάποτε και πάνω, στις γραμμές του, την Ελλάδα της αντίστασης, του Εμφυλίου, του Ψυχρού Πολέμου, της μακράς περιόδου της καχεκτικής δημοκρατίας, της μεταμόρφωσης της Ελλάδας σε τουριστικό θέρετρο ή της μακράς μεταπολίτευσης. Εχει γίνει παράλληλα το ίδιο, για πολύ κόσμο, και ένα όχημα να ξεπεράσουμε τα τραύματα όλων αυτών των μεταβάσεων. Καθρέφτης, μαζί και αποκούμπι. Αυτό σημαίνει ότι τούτη η μουσική δεν είναι μόνο για ανάλυση, δεν είναι μόνο για ερμηνεία. Γίνεται, ταυτόχρονα, ένα μέρος διαγενεακής εμπειρίας, αλληλεγγύης και ανταλλαγής, ένας μηχανισμός ζωής και επιβίωσης όχι μόνο πολιτισμικής.
Υπ’ αυτή την έννοια, η συζήτηση για τον Χατζιδάκι φέρνει έναν εντελώς καινούριο αέρα όταν γίνεται ολιστικά, όταν δηλαδή δίνει αρκετό χώρο στη μουσικολογία αλλά και τις πολιτισμικές σπουδές, στη μελέτη του ως συνθέτη λόγιας και λαϊκής μουσικής, τραγουδιών αλλά και μουσικής για τον κινηματογράφο, όσο και ως δημόσιου διανοούμενου και παραγωγού πολιτισμικής πολιτικής μέσω των πρωτοβουλιών του – από τις Ορχήστρες που δημιούργησε, ως το Τρίτο Πρόγραμμα και τη Λιλιπούπολη, ή τους Αγώνες Τραγουδιού.
Ο «πολιτικός» Μάνος
Ξεχνάμε συχνά πόσο η πολιτική θέση υπήρξε κεντρική στο έργο του Μάνου Χατζιδάκι, όσο κι αν το πολιτικό δεν ήταν κάθε φορά τόσο ξεκάθαρα καθορισμένο ή ανακοινωμένο όσο στο έργο του Μίκη Θεοδωράκη. Κι όμως, αυτός ο άνθρωπος ξεκινά να παίζει μουσική και να γράφει ποιήματα μέσα στην (και για) την Αντίσταση, και τελειώνει τη ζωή του αφιερώνοντας μια από τις τελευταίες συναυλίες της Ορχήστρας των Χρωμάτων υπό τη διεύθυνσή του στον αγώνα ενάντια στην άνοδο του νεοφασισμού αλλά και δίνοντας τη μελοποίηση των ανοιχτά ομοφυλόφιλων «τραγουδιών της Αμαρτίας» να παιχτούν σε χοροθεατρικό έργο από την Ομάδα Εδάφους του Δημήτρη Παπαϊωάννου.
Αυτό που προσωπικά είχα υποτιμήσει όμως είναι πόσο πολύ η προσωπική σχέση που διατηρούμε με τη μουσική του Χατζιδάκι μπορεί και αυτή να γίνει αναλυτικό εργαλείο. Το είδα μπροστά μου δυο μέρες στο Παρίσι – μια ερευνητική κοινότητα να αναδύεται, που δεν έχω άλλον τρόπο να την περιγράψω παρά με τον πρόσθετο όρο «κοινότητα συναισθήματος».
Το αρχείο του συνθέτη
Είθε σύντομα να ανοίξει το (σήμερα κλειστό) αρχείο του συνθέτη σε αυτής της μορφής την κοινότητα. Αυτό που είδα την προηγούμενη εβδομάδα είναι την τρομερή δυναμική που θα μπορούσε να έχει κάτι τέτοιο. Το συνέδριο άλλωστε έκλεισε με την πρώτη παρουσίαση μιας συγκλονιστικής ταινίας μικρού μήκους που έφτιαξε ειδικά για αυτή τη συνάντηση ο Δημήτρης Βερνίκος (με τη συνδρομή της Πόλλυς Βλάχου) με βάση την αλληλογραφία του με τον Μάνο Χατζιδάκι: πληροφορίες που δεν είχαμε ξαναδεί, ένας Χατζιδάκις ο ίδιος αρχειονόμος των συναισθημάτων του σε επιστολόχαρτα που ήταν έργα τέχνης, και ταυτόχρονα η συγκίνηση ότι είχε έρθει η ώρα αυτό το υλικό να μπορεί να μοιραστεί. Κι εδώ πάλι τα ίδια, αυτή η αίσθηση που είχα δυο μέρες στο Παρίσι ξανά και ξανά. Ελεγες θα ήταν χαιρετισμός. Κι όμως, αίφνης, γινότανε άγγιγμα.
Ο κ. Δημήτρης Παπανικολάου είναι καθηγητής Νεοελληνικών και Πολιτισμικών Σπουδών και εταίρος του κολεγίου St. Cross στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, όπου διδάσκει από το 2004.
Το συνέδριο «Μάνος Χατζιδάκις: Μουσική, κουλτούρα και πολιτική» διοργανώθηκε στη Σορβόννη στις 21-22 Νοεμβρίου, υπό την επιμέλεια της Θεοδώρας Ψυχογιού και του Δημήτρη Παπανικολάου.
