Σάββατο 25 Οκτωβρίου διεξάγεται το δημοψήφισμα που έχει προκηρύξει ο Μίλοραντ Ντόντικ, ο αποπεμφθείς πρόεδρος της «Σερβικής Δημοκρατίας», δηλαδή της μίας από τις δύο συνιστώσες της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, με την άλλη να είναι η «Ομοσπονδία της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης» που περιλαμβάνει Μουσουλμάνους Βόσνιους και Κροάτες. Το δημοψήφισμα, που λαμβάνει χώρα στη «Σερβική Δημοκρατία» της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, αφορά στο νομικό και συνταγματικό καθεστώς της οντότητας της «Σερβικής Δημοκρατίας».

Κατά τον Ντόντικ ίσως πρόκειται για το πρώτο σε μια σειρά από δημοψηφίσματα που ενδέχεται να συμπεριλάβουν ακόμη και το θέμα της απόσχισης της «Σερβικής Δημοκρατίας». Φόντο του εν λόγω δημοψηφίσματος είναι οι αποφάσεις του Δικαστηρίου της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, οι οποίες καταδικάζουν τον Ντόντικ σε ένα χρόνο φυλάκισης και έξι χρόνια απώλειας του δικαιώματος να κατέχει δημόσιο αξίωμα, επειδή δεν εφάρμοσε τις αποφάσεις του Ύπατου Εκπρόσωπου για τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη Κρίστιαν Σμιντ, δηλαδή του διεθνούς αξιωματούχου που επιβλέπει τη Συμφωνία του Ντέιτον (1995).

Ο Ντόντικ χαρακτήρισε τις εν λόγω αποφάσεις ως «πολιτικές» και θεωρεί ότι η «Σερβική Δημοκρατία» δεν πρέπει να συνεχίσει να είναι συνιστώσα της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης, ακολουθώντας τις επιταγές του Σμιντ. Το ερώτημα στο δημοψήφισμα είναι εάν οι πολίτες της «Σερβικής Δημοκρατίας» στηρίζουν τον Κρίστιαν Σμιντ και συμφωνούν με την ετυμηγορία του σε βάρος του Μίλοραντ Ντόντικ.

Ανοικτή αφήνεται από τον Ντόντικ και η πιθανότητα να διεξαχθεί σε δεύτερο χρόνο δημοψήφισμα για την ανεξαρτησία της «Σερβικής Δημοκρατίας» με απόσχισή της από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη.

Τον περασμένο Αύγουστο, ο Ντόντικ καθαιρέθηκε από το αξίωμά του και οι προεδρικές εκλογές προκηρύχθηκαν για τις 23 Νοεμβρίου. Όμως ο Ντόντικ έχει δηλώσει ότι θα εναντιωθεί στη διενέργεια των εκλογών αυτών στο έδαφος της «Σερβικής Δημοκρατίας».

Η συνταγματικότητα του δημοψηφίσματος της 25ης Οκτωβρίου έχει αμφισβητηθεί, καθώς θεωρείται ότι οι συνιστώσες της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης δεν έχουν τη δυνατότητα να αποφασίζουν μέσω δημοψηφίσματος για θέματα που άπτονται της κρατικής κυριαρχίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης ή της απόσχισης των οντοτήτων.

Το «Βήμα» συζήτησε τις πολιτικές εξελίξεις στη Βοσνία-Ερζεγοβίνη και τη Σερβία με τον Βλάντισλαβ Μπάγιατς, συγγραφέα και δημοσιογράφο. Γεννημένος το 1954 στο Βελιγράδι, ο Μπάγιατς είναι συγγραφέας βραβευμένος με το βραβείο Balkanika, εκδότης, κριτικός και δημοσιογράφος με αιχμηρή κριτική στα πολιτικά τεκταινόμενα της χώρας του.

Από την πολιτική επικαιρότητα αναχθήκαμε στο πνευματικό νόημα που προσπαθεί ο Μπάγιατς να ανιχνεύσει στα μυθιστορήματά του, κατά κανόνα ιστορικά, στο τι διεξόδους διαγιγνώσκει για τους σύγχρονους «τοίχους» της γεωπολιτικής και του τρόπου ζωής μας,  αλλά και πώς τον βοήθησε η μύησή του στον βουδισμό και στα κινήματα της γενιάς Beat και των χίπις. Τον συναντήσαμε στο πλαίσιο της πρωτοβουλίας «Διαβαλκανικές λογοτεχνικές συναντήσεις: Γνωρίζοντας τα Βαλκάνια μέσα από τη λογοτεχνία», που διοργάνωσε η εταιρεία «Μνήμη και Πρωτοπορία» και όπου συμμετείχε.

Πώς κρίνετε την πολιτική του Μίλοραντ Ντόντικ; Πιστεύετε ότι υπάρχει μια υποκείμενη συνεννόηση με τον πρόεδρο της Σερβίας Αλεξάνταρ Βούτσιτς;

Υπάρχουν κάποιες ομοιότητες ανάμεσα στην πολιτική του Μίλοραντ Ντόντικ και του προέδρου της Σερβίας Αλεξάνταρ Βούτσιτς. Και οι δύο έχουν φιλορωσικό προσανατολισμό, αν και πρέπει να διακρίνουμε ότι στην περίπτωση του Ντόντικ ο φιλορωσικός προσανατολισμός είναι αμιγής, ενώ σε αυτήν του Βούτσιτς υπάρχουν πολλές αποχρώσεις, καθώς ασκεί μια πολύπλευρη εξωτερική πολιτική, η οποία στρέφεται και στην Ευρωπαϊκή Ένωση, αλλά και στις ΗΠΑ του Ντόναλντ Τραμπ, στον αραβικό κόσμο και την Κίνα. Μάλιστα παραχωρεί τον ορυκτό πλούτο της χώρας, όπως το λίθιο, σε ξένες πολυεθνικές εταιρείες με τίμημα και την οικολογική καταστροφή.

Σε κάθε περίπτωση, η σύνδεση μεταξύ Ντόντικ και Βούτσιτς σχετίζεται και με το γεγονός ότι καλλιεργείται σε ένα είδος εθνικιστικού φαντασιακού ότι θα μπορούσε να υπάρξει μια ένωση της Σερβικής Δημοκρατίας της Βοσνίας-Ερζεγοβίνης με τη Σερβία ως μια αναπλήρωση για την απώλεια του Κοσσόβου. Υπάρχει, εξάλλου, ένα παρόμοιο μοντέλο μακροχρόνιων ηγετών που εργαλειοποιούν τον πατριωτισμό, προκειμένου να δημιουργήσουν προσωποπαγή καθεστώτα. Ο Ντόντικ βρέθηκε στη θέση του πρωθυπουργού τα έτη 1998-2001 και 2006-2010 και σε αυτήν του προέδρου τα έτη 2010-2018 και 2022-2025, ενώ ο Βούτσιτς υπηρετεί ως πρωθυπουργός ή ως πρόεδρος από το 2014 έως σήμερα.

Το ερώτημα που τίθεται είναι αν μια απόσχιση της Σερβικής Δημοκρατίας από τη Βοσνία Ερζεγοβίνη θα λειτουργήσει ως ένα προστάδιο για μια ένωση με τη Σερβία. Αυτό βεβαίως δεν είναι καθόλου εύκολο, καθώς θα προκαλέσει διεθνείς αντιδράσεις και ο ίδιος ο Βούτσιτς είναι πολύ προσεκτικός να μην το υπαινίσσεται. Δεν παύει πάντως να υπάρχει στο πίσω μέρος του μυαλού πολλών ανθρώπων.

Η απειλή της απόσχισης, εν προκειμένω της Σερβικής Δημοκρατίας από τη Βοσνία-Ερζεγοβίνη, μπορεί να είναι αποτελεσματική, επειδή μια σειρά από κράτη προήλθαν μέσω απόσχισης από τη Γιουγκοσλαβία και υπάρχει αυτό το προηγούμενο, με την πλέον πρόσφατη περίπτωση του Κοσσόβου που δεν έχει αναγνωριστεί από όλα τα κράτη του ΟΗΕ. Βεβαίως η απόσχιση λειτουργεί και ως απλή απειλή, ακόμη και «τζούφια», στο πλαίσιο παζαριού. Η πολιτική σε αυτό το μέρος των δυτικών Βαλκανίων μοιάζει λίγο και με πόκερ. Εξαρτάται από το τι φύλλο έχει ή δεν έχει ο καθένας, από το πώς θα παίξει την μπλόφα του.

Στην καθαυτό Σερβία, την 1η Νοεμβρίου θα έχουμε την επέτειο ενός έτους από το δυστύχημα με 15 νεκρούς στον σιδηροδρομικό σταθμό του Νόβι Σαντ που οδήγησε στο φοιτητικό κίνημα διαμαρτυρίας εναντίον της κυβέρνησης Βούτσιτς. Ποια πιστεύετε ότι είναι τα ιδιάζοντα χαρακτηριστικά αυτού του κινήματος και πού οφείλει την επιτυχία του;

Το μυστικό της επιτυχίας του σερβικού φοιτητικού κινήματος είναι ότι ανέτρεψε τον βασικό πολιτικό κανόνα που ισχύει εδώ και δεκαετίες, ότι δηλαδή ο αντίπαλος πρέπει πάντα να είναι προσωποποιημένος και να φέρει ονοματεπώνυμο. Στο κίνημα δεν υπάρχουν αρχηγοί, αλλά οι αποφάσεις λαμβάνονται συλλογικά. Οπότε επί πολλούς μήνες ο πρόεδρος Βούτσιτς δεν ήξερε τι να κάνει με το κίνημα, γιατί δεν ήταν προετοιμασμένος για κάτι τέτοιο. Κανείς δεν ήταν προετοιμασμένος. Αν ίστατο ενώπιος ενωπίω με ένα συγκεκριμένο πρόσωπο, θα μπορούσε να το εξοντώσει. Δεν μπορεί, όμως, να κάνει το ίδιο με μια κολεκτίβα δεκάδων χιλιάδων φοιτητών, οι οποίοι συμπαρέσυραν και τους δυσαρεστημένους πολίτες.

Προσωπικά, επί δεκαετίες επέκρινα τους φοιτητές επειδή ήταν υπερβολικά ήσυχοι και διαμαρτύρονταν μόνο για δικά τους εσωτερικά προβλήματα. Τώρα, επιτέλους, ξύπνησαν! Και αφύπνισαν μαζί τους ολόκληρη τη Σερβία. Τώρα το μοναδικό πράγμα που μπορεί να κάνει ο Βούτσιτς είναι να παίζει με τα νούμερα και να ελαχιστοποιεί τον αριθμό των συμμετεχόντων. Οι αριθμοί είναι η «ειδικότητα» και η εμμονή του Βούτσιτς.

Βεβαίως, μετά το θέμα είναι η κατεύθυνση που θα λάβει το κίνημα. Διότι ή θα πρέπει να βρεθεί κοινοβουλευτική διέξοδος, που δεν φαίνεται πιθανό, καθώς το φοιτητικό κίνημα δεν θέλει να φαίνεται εξαρτημένο ούτε από την αντιπολίτευση. Ή, αν μείνουμε στον δρόμο, αυτό που γίνεται συνήθως είναι κάποια στιγμή να μπουν τα όπλα στο παιχνίδι. Αυτό κανείς στη Σερβία δεν θέλει ούτε καν να το διανοηθεί ύστερα από τη δεκαετία βίας που είχαμε περάσει μετά το 1990. Οπότε έχουμε να κάνουμε με μια πρωτόγνωρη κατάσταση χωρίς προφανή διέξοδο.

Η κυβέρνηση ακολουθεί απλώς παρελκυστική τακτική με το βλέμμα στην Παγκόσμια Έκθεση Expo του 2027, που θα φιλοξενηθεί στο Βελιγράδι και που θα αποτελέσει μια νέα πηγή εσόδων. Για αυτό και θέλει να κρατηθεί πάση θυσία στην εξουσία μέχρι τότε. Βρισκόμαστε γενικά σε ένα σημείο μηδέν της πολιτικής όπου δεν είναι πλέον αισθητές οι διαφορές μεταξύ των πολιτικών παρατάξεων. Στη Σερβία οι αριστεριστές μοιάζουν τόσο πολύ με τους ακροδεξιούς. Ασφαλώς, αυτό προκαλεί σύγχυση στον κόσμο.

Με ποιον τρόπο το λογοτεχνικό σας έργο απηχεί τα πολιτικά διακυβεύματα;

Είμαι περισσότερο γνωστός για τη συγγραφή ιστορικών μυθιστορημάτων μέσω των οποίων, όμως, θίγω όλα τα επίκαιρα θέματα. Προσπαθώ να συνδέω την ιστορία με το παρόν, προκειμένου να βοηθήσω το μέλλον. Με άλλα λόγια, όταν φτάνω σε ένα αδιέξοδο στο παρόν και δεν έχω απαντήσεις, προσπαθώ να συμπεριφερθώ ως σοφός και να διδαχθώ από τη μακρά ιστορία.

Δεν πρόκειται για παραμύθια. Υπάρχει ένα σύστημα επικοινωνίας μεταξύ των σοφών διαφορετικών αιώνων που συγκλίνουν σε συμπεράσματα. Επομένως, μπορείς να αξιοποιήσεις ένα πόρισμα που είναι δοκιμασμένο, προκειμένου να ανταποκριθείς σε μια εντελώς νέα κατάσταση. Για τον λόγο αυτό τα βιβλία μου είναι ιδιαιτέρως πολύπλοκα και περιέχουν βαρύ υλικό. Δεν είμαι ένας «ποπ» συγγραφέας, αλλά, θα έλεγα, ένας «χέβι μέταλ» λογοτέχνης. Ωστόσο, θεωρώ ότι απευθύνομαι και στις ελίτ και στον λαό και ότι μπορούν ελίτ και λαός να βρεθούν στη μέση.

Κάτι που δεν έχω επιχειρήσει έως τώρα και θέλω να πετύχω για πρώτη φορά είναι μια πραγματική ιστορία αγάπης. Το επόμενο μυθιστόρημά μου καταπιάνεται με τον χιττιτικό πολιτισμό, στην περιοχή της Ανατολίας, τον οποίο φοβόταν ακόμη και ο Ραμσής Β΄ και η αιγυπτιακή αυτοκρατορία.

Επικεντρώνω σε μια ιστορία αγάπης, ανάμεσα σε μία Αιγύπτια και έναν Χετταίο και πιο συγκεκριμένα σε μία χήρα του Ραμσή, για την οποία ζητήθηκε να λάβει έναν από τους γιους του Χετταίου βασιλιά ως σύζυγο. Υπήρχαν πολιτικοί λόγοι πίσω από αυτό, όπως ο κίνδυνος να γίνουν φαραώ κάποιοι στρατηγοί του αιγυπτιακού στρατού που ήταν ανεπιθύμητοι. Όλα αυτά συνέβησαν ύστερα από μια κρίσιμη αμφίρροπη μάχη που κερδήθηκε περισσότερο από τους Χετταίους παρά από τους Αιγυπτίους.

Η βασική ιδέα του έργου, η οποία συναρμόζει την ερωτική ιστορία με την πολεμική, είναι ότι μετά την εν λόγω μάχη είχαμε την πρώτη συμφωνία ειρήνης στον κόσμο μετά τη 18η δυναστεία των φαραώ. Η συμφωνία εκδόθηκε σε δύο μέρη, ένα για τους Αιγύπτιους και ένα για τους Χετταίους, εγκαθιδρύοντας τη δυνατότητα οι πρώην εχθροί να εξασφαλίζουν αμοιβαία φιλία για το μέλλον.

Πιστεύετε ότι στη σύγχρονη πολιτική χρειαζόμαστε ξανά μια ιστορία αγάπης;

Η τελευταία φορά που η αγάπη υπήρξε πολιτική έννοια ήταν στην περίοδο των χίπις. Η Δύση χωριζόταν από την Ανατολή με ένα τείχος που ήταν και αρκετά κυριολεκτικό. Η ηθική πυξίδα της ανθρωπότητας είχε χαθεί. Και τότε συνέβη κάτι εκπληκτικό: η ποίηση της γενιάς beat και το ροκ εντ ρολ ανακάλυψαν έναν τρόπο να ενώσουμε ξανά τον κόσμο, υπερβαίνοντας τις διαιρέσεις του.

Πολλοί της γενιάς Beat και χίπις μετέβαιναν στην Άπω Ανατολή για πνευματικό φωτισμό. Στη Γιουγκοσλαβία ήμασταν στη μέση της διαδρομής. Οι αμφισβητίες του καπιταλισμού συναντούσαν τους κριτικούς του σοβιετικού μοντέλου και μέσα από τη διπλή αντίσταση προέκυπταν κοσμογονικές ζυμώσεις.

Σήμερα έχουμε έναν παρόμοιο τοίχο. Και αυτό σημαίνει ότι δεν μπορεί να υπάρξει ένας μόνος νικητής. Η αγάπη ως πολιτική έννοια σημαίνει ακριβώς το να παραιτείσαι από την ιδέα ότι θα υπάρξει ένας μόνος τελικός νικητής διά της ισχύος.

Πολλοί θα το θεωρήσουν αυτό ουτοπία. Είναι, όμως, μια ουτοπία επιδραστική, όπως και στις δεκαετίες 1960-1970.

Το σερβικό φοιτητικό κίνημα που είναι μη ιεραρχικό αποτελεί μια έκφραση αυτού του νέου επιδραστικού ουτοπισμού. Ιστορικώς το κίνημα των χίπις είχε επηρεαστεί από την ανατολική φιλοσοφία. Προσωπικά, είχα μυηθεί στον Ζεν Βουδισμό στην Ιαπωνία και στον Τσαν Βουδισμό στην Κίνα, που αποτελούν παραφυάδες του Μαχαγιάνα Βουδισμού της Ινδίας.

Στους νεανικούς προβληματισμούς μου είχα ως συνοδοιπόρους φίλους από τη Δύση, όπως ο Λέοναρντ Κόεν και ο Άλλεν Γκίνσμπεργκ. Και οι δύο ήταν ηγέτες, αλλά όχι με την έννοια της πολιτικής εξουσίας. Ήταν ηγέτες δημοκρατικοί. Ασκούσαν κριτική σε κάθε ολοκληρωτικό σύστημα. Ήταν ηγέτες, θα έλεγε κανείς, ενάντια στη θέλησή τους και τις επιδιώξεις τους. Αυτό χρειαζόμαστε σήμερα. Ανθρώπους που θα είναι ηγέτες χωρίς να το επιδιώκουν.

Πιστεύω στον συλλογικό νου. Στη Γιουγκοσλαβία αυτό είχε επιχειρηθεί μέσω της αυτοδιαχείρισης, αλλά το βλέπουμε επίσης σε μορφές ισλαμικού σοσιαλισμού. Για την επίτευξη ενός συλλογικού νου δεν χρειαζόμαστε μεγαλοφυίες, αλλά καλοπροαίρετους ανθρώπους ακόμη και μέτριας ευφυίας, που να είναι όμως πλήρεις αγάπης, και ίσως κάποιους φιλοσόφους ως διορθωτές και φρουρούς. Η αγάπη χρειάζεται να ξαναγίνει πολιτική έννοια.

Στη λογοτεχνία σας περιγράφεται αυτό το δράμα της αγάπης;

Σε ιστορικά βιβλία μου, όπως το «Χαμάμ Βαλκάνια» (Κέδρος, 2011) περιγράφω εποχές όπου δεν ήταν όλα άσπρο-μαύρο, όπως σήμερα. Ήρωες είναι δύο Χριστιανοί που έγιναν Μουσουλμάνοι, όχι επειδή πρόδωσαν την πίστη τους, αλλά επειδή αυτή ήταν η ανέλιξη στα ανώτερα αξιώματα της Οθωμανικής αυτοκρατορίας τον 16ο αιώνα. Ο ένας ήταν ο σερβικής καταγωγής Σοκολού Μεχμέτ Πασάς, Μεγάλος Βεζίρης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας από το 1565 ως το 1579. Ο άλλος ήταν ο ελληνικής καταγωγής αρχιτέκτονας Μιμάρ Σινάν, επονομαζόμενος «Μιχαήλ Άγγελος της Ανατολής».

Αναπτύσσω τη φιλία τους ως ένα δίπολο πολεμικής καταστροφής και καλλιτεχνικής αναδημιουργίας και ανοικοδόμησης. Φέρνω, όμως, την πλοκή στον 21ο αιώνα, για να θίξω το ζήτημα των πολλαπλών ταυτοτήτων. Ένα παρόμοιο δίπολο υπάρχει στο έργο μου «Ο Μέγας Αλέξανδρος στη γη των Κελτών» (Κέδρος, 2009), όπου έχουμε την αντίστιξη ανάμεσα στον στρατηλάτη και τον πνευματικό άνθρωπο, με φόντο την κελτική πόλη της Σιγγιδώνος, δηλαδή το σύγχρονο Βελιγράδι.

Αυτή η συνάρμοση των αντιθέτων στα έργα σας είναι επηρεασμένη από την εντρύφησή σας στην ανατολική σοφία;

Σίγουρα βοηθήθηκα να αποκτήσω μια εσωτερική ειρήνη, η οποία είναι δυσθήρατη· αποτελεί μια διαδικασία ζωής. Η καλλιτεχνική ζωή είναι πάνω από όλα χαρά. Για αυτό και είμαι εναντίον κάθε μορφής κυρώσεων και περιορισμών στην τέχνη. Η ειρήνη είναι μια έξοδος από φαύλους κύκλους που βλέπουμε κατ’ εξοχήν σήμερα στην πολιτική ζωή, όταν τα πρώην θύματα γίνονται θύτες και επαναλαμβάνουν όσα έχουν υποστεί. Η ειρήνη είναι η υπέρβαση αυτής της κυκλικότητας.