Το όνομα του αρχείου ήταν αρκετό για να προκαλέσει εντύπωση: «Secretum Vaticanum» (πλέον Vatican Apostolic Archive), ή αλλιώς, τα Μυστικά Αρχεία του Βατικανού. Παρότι ο όρος «μυστικό» δεν σήμαινε ποτέ κάτι σκοτεινό, αλλά απλώς «ξεχωριστό» –separatum– το όνομα και μόνο δημιούργησε έναν μύθο.
«Μιλάμε απλώς για έναν ξεχωριστό θεσμό στο Βατικανό. Είναι σαν να το αποθετήριο των εγγράφων που διατηρείται χωριστά από το μέρος όπου εκδίδονται τα έγγραφα», μας εξηγεί η Σερένα Αμιράτι, καθηγήτρια παλαιογραφίας στο Πανεπιστήμιο Roma Tre.
«Κάθε φορά δηλαδή που ο Πάπας εκδίδει ένα έγγραφο, ένα αντίγραφό του φυλάσσεται εκεί».
Το «εκεί» είναι ένας πύργος στο μουσείο του Βατικανού -οπότε οι περισσότεροι έχουμε περάσει ανυποψίαστοι δίπλα του-, δίπλα στην Αποστολική Βιβλιοθήκη και ακριβώς βόρεια της Καπέλας Σιξτίνα. Στεγάζει εκατομμύρια σελίδες χειρογράφων, που απλώνονται σε περίπου 85 χιλιόμετρα ραφιών.
Μέσα στα αρχεία περιλαμβάνονται πολύτιμα μνημεία, όπως η παπική βούλα που αφόρισε τον Μαρτίνο Λούθηρο και οι εκκλήσεις για βοήθεια που έστειλε η Μαρία, Βασίλισσα της Σκωτίας, στον Πάπα Σίξτο Ε΄ πριν από την εκτέλεσή της.
«Ένας ολόκληρος παπικός κώδικας 700 σελίδων (μόλις τα 12 εκ. Από τα 85 χλμ που λέγαμε), μεταγράφηκε σε λίγες ώρες με ακρίβεια άνω του 95%».
«Ατμοσφαιρικά μιλώντας, δεν είναι ένα πολύ ωραίο μέρος», μα λέει η Αμιράτι. «Είναι πολύ αποπνικτικό και σκονισμένο σαν κατακόμβες. Είναι λοιπόν ένας λαβύρινθος. Και αν δεν πας με κάποιον που ξέρει πού να πάει, χάνεσαι».
Η συμβολή των μαθητών στο project
Σε αυτά λοιπόν τα χιλιόμετρα λαβύρινθου, η Σερένα Αμιράτι και ο καθηγητής Πληροφορικής Πάολο Μεριάλντο (Paolo Merialdo) -και οι δύο από το Πανεπιστήμιο Roma Tre-, αποφάσισαν να ρίξουν άπλετο φως.
Σχεδόν 10 χρόνια πριν, το 2016 ξεκίνησαν την προσπάθεια ψηφιοποίησης αυτών των μεσαιωνικών εγγράφων.
Η πρώτη τους προσέγγιση βασίστηκε στη συνεισφορά 700 μαθητών Λυκείου, οι οποίοι μέσω ειδικής εφαρμογής στο κινητό τους, καλούνταν να αναγνωρίσουν λατινικά σύμβολα.
«Δεν ζητήσαμε από τους μαθητές να καταλάβουν το κείμενο, αλλά να αναγνωρίσουν επαναλαμβανόμενα σύμβολα. Και στη συνέχεια, με βάση τις απαντήσεις τους, εκπαιδεύσαμε ένα νευρωνικό δίκτυο για να αναγνωρίζει χαρακτήρες και να συνθέτει τις λέξεις», λέει ο Μεριάλντο.
«Είναι πολύ ενδιαφέρον, επειδή ενεπλάκησαν μαθητές στη δημιουργία».
Ωστόσο, μέσα σε δύο χρόνια, νέα, πιο ισχυρά μοντέλα μηχανικής μάθησης αντικατέστησαν το πρώτο σύστημα.
Ένας ολόκληρος παπικός κώδικας 700 σελίδων (μόλις τα 12 εκ. Από τα 85 χλμ που λέγαμε), μεταγράφηκε σε λίγες ώρες με ακρίβεια άνω του 95%.
«Εξεπλάγην από την ποιότητα της μεταγραφής. Δεν πίστευα ποτέ ότι θα έβλεπα τέτοια ακρίβεια σε τόσο σύντομο χρόνο από μια μηχανή», σημειώνει η Αμιράτι, που έχει διδάξει επί σειρά ετών Παλαιογραφία, Διπλωματική και Κωδικολογία.
Από τα αρχεία του Βατικανού στην Εξηγήσιμη Τεχνητή Νοημοσύνη
Το «In Codice Ratio» συνδέει δύο φαινομενικά άσχετες μεταξύ τους επιστήμες, κάτι που φαίνεται και από το πώς ξεκίνησε η συνεργασία των δύο επιστημόνων.
«Η προϊσταμένη μου τότε ήταν πολύ επιφυλακτική ως προς το project. Μου λέει μία μέρα: “Με κάλεσαν από το τμήμα Πληροφορικής. Θέλουν κάποιον να τους βοηθήσει με κάτι”.
Εγώ τότε ήμουν η νεότερη, και η προσφάτως προσληφθείσα, προσωρινή ερευνήτρια, οπότε με επέλεξε να ασχοληθώ».
«Πρέπει να παραδεχτώ ότι ήμουν και εγώ επιφυλακτική στην αρχή. Αλλά μετά παθιάστηκα και όλο αυτό έγινε μέρος της έρευνάς μου».
«Το σύστημα δημιουργεί χάρτες επιρροής στο κείμενο: πράσινα σημεία υποδεικνύουν θετική συνεισφορά στην απόφαση, κόκκινα σημεία προκαλούν σύγχυση, και λευκά είναι ουδέτερα».
Η τεχνολογία που ανέπτυξαν αποδείχθηκε τόσο αποτελεσματικό που χρησιμοποιήθηκε και για νεότερα έγγραφα, όπως του 19ου αιώνα από τη Βουλή των Αντιπροσώπων της Ιταλίας, αλλά και από το Κρατικό Αρχείο της Ρώμης.
Αν και εκπαιδεύτηκε αρχικά πάνω σε μεσαιωνική λατινική γραφή, η ικανότητά του να προσαρμόζεται σε διαφορετικές μορφές γραφής και εποχές επιβεβαίωσε την ευελιξία της τεχνολογίας.
Το ερευνητικό ενδιαφέρον πλέον όμως μετατοπίστηκε από την ίδια τη μεταγραφή στην «εξηγήσιμη τεχνητή νοημοσύνη». Με λίγα λόγια, στο ερώτημα: γιατί η μηχανή πήρε μια συγκεκριμένη απόφαση;
Αυτό αποτέλεσε τον πυρήνα του νέου project τους με τίτλο Explanazio Manifesta. Όπως εξηγεί η Αμιράτι, «όταν η μηχανή αποδίδει ένα κείμενο σε συγκεκριμένο αντιγραφέα, θέλω να ξέρω γιατί. Ποια χαρακτηριστικά την οδήγησαν σε αυτό;».
Το σύστημα δημιουργεί χάρτες επιρροής στο κείμενο: πράσινα σημεία υποδεικνύουν θετική συνεισφορά στην απόφαση, κόκκινα σημεία προκαλούν σύγχυση, και λευκά είναι ουδέτερα. Αυτή η αναπαράσταση ενισχύει την κατανόηση από τον ερευνητή στο πως λειτουργεί το μηχάνημα και ενισχύει την εμπιστοσύνη του προς την τεχνολογία.
«Η εξηγησιμότητα είναι ο μόνος τρόπος να χτίσουμε εμπιστοσύνη ανάμεσα στον άνθρωπο και την τεχνητή νοημοσύνη. Ειδικά όταν μιλάμε για κρίσιμες αποφάσεις,» λέει ο Μεριάλντο.
Ένα εργαλείο που μπορεί να βοηθήσει και στην διάγνωση του καρκίνου
Αυτή η τεχνολογία ωστόσο, δεν περιορίζεται στις ανθρωπιστικές επιστήμες. Η εξηγησιμότητα στην τεχνητή νοημοσύνη αποτελεί κρίσιμο εργαλείο και σε εφαρμογές υψηλού ρίσκου, όπως η ιατρική διάγνωση.
«Αν μια μηχανή σου πει πως έχεις καρκίνο, έχεις δικαίωμα να γνωρίζεις γιατί πήρε αυτή την απόφαση. Ποια δεδομένα έπαιξαν ρόλο; Πού ακριβώς εστίασε;», εξηγεί η Αμιράτι. Η ίδια επιμένει πως «η AI από μόνη της δεν είναι ηθική, αλλά γίνεται ηθικό ζήτημα όταν χρησιμοποιείται για αποφάσεις που επηρεάζουν ανθρώπινες ζωές».
Η ίδια τεχνολογία που μπορεί να αναγνωρίσει στυλ γραφής σε παπικά έγγραφα, μπορεί να εντοπίσει μοτίβα σε ιατρικές εικόνες, να βοηθήσει στη διάγνωση, να επισημάνει υποψίες ή να ενισχύσει τον γιατρό με εναλλακτικές ερμηνείες.
Από τα Μεσαιωνικά αρχεία στην καθημερινότητα
Η συνεργασία των δύο επιστημόνων οδήγησε σε πρακτικές εφαρμογές και πέρα από το ακαδημαϊκό πεδίο.
Δύο φοιτητές του project ίδρυσαν startup, που χρησιμοποιεί την τεχνογνωσία του «In Codice Ratio» για να εξάγει αυτόματα δεδομένα από αποδείξεις, λογαριασμούς και έγγραφα ταυτότητας.
«Ξεκίνησαν από μεσαιωνικά χειρόγραφα και κατέληξαν να δουλεύουν με τράπεζες και ασφαλιστικές εταιρείες», λέει ο Μεριάλντο.
Το έργο απέδειξε ότι η AI δεν ανήκει μόνο στο μέλλον. Ανήκει στο παρόν, και μπορεί να γεφυρώσει πεδία που κάποτε έμοιαζαν ξένα μεταξύ τους, την Ιστορία και την Πληροφορική, τη Φιλολογία και την Ιατρική, το παρελθόν και την καθημερινότητά μας.
Όπως λέει η Αμιράτι, «το σημαντικό δεν είναι να αντικαταστήσουμε το ανθρώπινο μάτι. Είναι να το επεκτείνουμε από τα σκοτεινά ράφια του Βατικανού για παράδειγμα, στην καρδιά της σύγχρονης κοινωνίας».
Η εκπαίδευση στη νέα εποχή
Ίσως όμως η μεγαλύτερη πρόκληση δεν είναι τεχνολογική, αλλά εκπαιδευτική. Πώς εκπαιδεύεις φοιτητές που έχουν γεννηθεί μέσα στην AI;
«Εγώ έμαθα παλαιογραφία με τα μάτια, όχι με τον υπολογιστή. Οι φοιτητές σήμερα έχουν διαφορετικό γνωσιακό υπόβαθρο. Δεν μπορούμε να αγνοήσουμε αυτό το χάσμα. Πρέπει να βρούμε τρόπους να διδάξουμε και να μάθουμε ξανά,» λέει η Αμιράτι, η οποία σήμερα είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Τμήμα Ανθρωπιστικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Roma Tre και διδάσκει Παλαιογραφία, Κωδικολογία και Διπλωματική.
Αντίστοιχα, ο Μεριάλντο, Καθηγητής Πληροφορικής με εξειδίκευση στα Big Data, Explainable AI και την Ψηφιακή Επιχειρηματικότητα, προβληματίζεται για την κατεύθυνση της τεχνικής εκπαίδευσης: «Πώς διδάσκεις πληροφορική όταν τα εργαλεία παράγουν κώδικα μόνα τους; Οι προγραμματιστές χαμηλού επιπέδου ίσως κινδυνεύουν. Πρέπει να εστιάσουμε σε κρίση, δεοντολογία, σχεδιασμό».
