Ο Τζούλιο Μασπέρο είναι Κοσμήτορας στη Θεολογική Σχολή στο Ποντιφικικό Πανεπιστήμιο του Τιμίου Σταυρού στη Ρώμη και σημαντικό στέλεχος του οργανισμού «Opus Dei». Ύστερα από την εκπόνηση διδακτορικής διατριβής στη Φυσική με θέμα την κβαντομηχανική, τη θεωρία του χάους και τα μορφοκλάσματα (fractal), χειροτονήθηκε ιερέας και συνέγραψε διατριβή στην Πατρολογία.
Είναι ένας από τους σημαντικότερους ειδικούς στους ελληνόφωνους Πατέρες της Καππαδοκίας και ιδιαίτερα στον Γρηγόριο Νύσσης. Έχει συγγράψει ένα επιδραστικό βιβλίο για το πώς μπορούμε να ξανασκεφτούμε το ζήτημα του «Filioque», που είναι η σημαντικότερη δογματική διαφορά μεταξύ Ορθοδόξων και Καθολικών, μέσα από μια έρευνα στη σκέψη των Ελλήνων Πατέρων. Τα τελευταία του βιβλία ασχολούνται με την «οντολογία της σχέσης», επιχειρώντας έναν διάλογο θεολογίας και φιλοσοφίας.
Μίλησε στο ΒΗΜΑ για την τελετή της έναρξης της ποιμαντορίας του Πάπα Λέοντα ΙΔ΄ και για το τι μπορούμε να αναμένουμε από τον νέο ποντίφικα.
Την Κυριακή 18 Μαΐου λαμβάνει χώρα η θεία λειτουργία της ενάρξεως της ποιμαντορίας του Πάπα Λέοντος ΙΔ΄. Ποια είναι τα κυριότερα στοιχεία της τελετής; Έχει προσθέσει ο Πάπας Λέων κάποιο ιδιαίτερο στοιχείο;
Ο Πάπας δέχεται το «δαχτυλίδι του αλιέως», που αναφέρεται στον απόστολο Πέτρο, ως αλιέα ιχθύων που έγινε αλιεύς ψυχών. Παραδοσιακώς, το δαχτυλίδι συνδέεται με την ικανότητα του Πάπα να σφραγίζει και να πιστοποιεί πως ό,τι υπογράφεται προέρχεται από αυτόν. Ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ επιμένει στην πνευματική σημασία των συμβόλων και από όλους τους παπικούς τίτλους προτιμά αυτόν του «δούλου των δούλων του Θεού». Η έκφραση αυτή σημαίνει ότι η εκκλησιαστική ηγεσία είναι «Χριστολογική», δηλαδή ο μοναδικός τρόπος να ηγείται κανείς της Εκκλησίας είναι να μιμείται τον σταυρό του Χριστού. Η ενθρόνιση είναι μια σταύρωση και η στέψη είναι με το ακάνθινο στέμμα του Χριστού. Ο ίδιος ο Πάπας Λέων διακρίνεται από μια συνεσταλμένη ανθρωπιά.
Όταν τον είδαμε να εξέρχεται στην κλίμακα, ήταν πολύ ανθρώπινος, ήταν δακρυσμένος. Οι παρευρισκόμενοι σχολίασαν «να ένας πραγματικός άνθρωπος». Δεν χρειαζόμαστε μια ειδωλολατρική προσέγγιση στη διακυβέρνηση, αλλά μια χριστολογική. Η τελετή είναι πλέον απλοποιημένη σε σχέση με ό,τι συνέβαινε λ.χ. πριν τη Δεύτερη Σύνοδο του Βατικανού (1962-1965). Η στέψη πλέον δε θυμίζει αυτοκρατορική στέψη, δεν τονίζεται το στοιχείο του τριπλού στέμματος, της περίφημης παπικής τιάρας, η οποία συμβόλιζε τρεις δυνάμεις (triregnum) του Πάπα στην πνευματική δικαιοδοσία και την κοσμική διαχείριση. Αρκεί η απλή μίτρα που φέρει κάθε επίσκοπος, ένα «στέμμα» βαρύ σαν του Χριστού.
Ο Πάπας θα δεχθεί επίσης το «πάλλιον» (pallium), το «ωμοφόριον», που αποτελεί σύμβολο του Πατριάρχη. Ο συμβολισμός δεν είναι πολιτικός, αλλά ιερατικός, παραπέμποντας στον Χριστό. Η απλοποίηση της τελετής, αφενός αφορά σε εσωτερικές εξελίξεις της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, μετά τη Δεύτερη Σύνοδο του Βατικανού. Αφετέρου, η Εκκλησία αποτελεί μέρος της ανθρωπότητας, οπότε η γλώσσα των συμβόλων αλλάζει σύμφωνα με ό,τι μπορεί να κατανοηθεί από τον λαό. Παλιότερα, υπήρχε μια συμβολική γλώσσα, που παρέπεμπε στις παραστάσεις αυτοκρατόρων, λ.χ. η Παρθένος Μαρία παρουσιαζόταν ως αυτοκράτειρα. Ο Πάπας στην τελετή φερόταν στους ώμους επιφορτισμένων υπηρετών. Σήμερα, αυτό δε συμβαίνει πια, καθώς ο Πάπας δε χρειάζεται να αναδειχθεί μέσα από το πλήθος. Τον ρόλο της επικέντρωσης τον παίζει ο τηλεοπτικός φακός με το ζουμ.
Τι σημαίνει το όνομα Λέων ΙΔ΄ που έλαβε ο νέος Πάπας;
Κατ’ αρχήν, η αναφορά είναι στον Πάπα Λέοντα Α΄ (440-461), ο οποίος είναι ο Πάπας της Χριστολογίας, ο θεολόγος που διατύπωσε την ενότητα του Θεανθρώπου Χριστού, που έχει πλήρη θεία και ανθρώπινη φύση. Όπως ο Λέων Α΄, ο Λέων ΙΔ΄ αρχίζει από την πίστη στον Χριστό και μάλιστα στη Θεότητα και την ανθρωπότητά του, για να αντιμετωπίσει τις σύγχρονες προκλήσεις. Στην εναρκτήρια ομιλία, ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ επέμεινε στην ειρήνη του Ιησού, στην ειρήνη του αναστάντος Χριστού, όχι απλά σε μία ειρήνη κοινωνιολογική ή διπλωματική. Στην εποχή μας είναι βεβαίως απολύτως πολύτιμη και αναγκαία η πολιτική ειρήνη. Η Εκκλησία πάντως προσφέρει το δώρο της ειρήνης, που έρχεται από την Ανάσταση και το Πάσχα. Ως θεολόγος, εντυπωσιάστηκα από τη σαφήνεια του μηνύματος του Πάπα Λέοντος, ότι μπορούμε να βρούμε τον δρόμο της ειρήνης μέσα από τον Χριστό. Η ανθρωπότητα έχει κοινές προκλήσεις, αλλά και κοινές δωρεές. Μπορούμε να αντιμετωπίσουμε τις προκλήσεις μαζί, γιατί ως ανθρωπότητα είμαστε πραγματικά ένα στις κρίσιμες στιγμές.
Στην εναρκτήρια ομιλία, ο Πάπας τόνισε επίσης ότι η αυθεντία χρειάζεται να εξαφανιστεί, προκειμένου να εμφανιστεί ο Χριστός. Ο Λέων ΙΔ΄ μεταβαίνει στην απλότητα της πρώτης χιλιετίας, αφήνοντας τον ύστερο Μεσαίωνα. Υπογράμμισε ότι θα πορευθεί μαζί με τους καρδιναλίους σε μια εργασία, όπου θα προπορεύεται ο Ιησούς. Προκαλεί μια αισιοδοξία που βασίζεται στη θεολογία. Η Εκκλησία βρίσκεται σε μια ιστορική πορεία. Αν σκεφτούμε το πώς αρχίσαμε, ο Πέτρος είχε προδώσει τον Χριστό και ο Παύλος είχε υπάρξει διώκτης του. Όμως ο Χριστός εργάζεται στις ψυχές και στην Εκκλησία, όντας μαζί μας σε όλους τους αιώνες. Ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ θα μας φέρει τα «καλά νέα», επιτυγχάνοντας μία σύνθεση βασισμένη στην παρακαταθήκη των τριών προηγούμενων Παπών.
Η δεύτερη κύρια αναφορά του ονόματος είναι στον Πάπα Λέοντα ΙΓ΄ (1878-1903) που διατύπωσε την κοινωνική διδασκαλία της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, στο τέλος του 19ου αιώνα, σε σχέση με τις προκλήσεις της νεωτερικότητας. Ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ θα επιχειρήσει μία σύνθεση του Λέοντος Α΄ και του Λέοντος ΙΓ΄, καθώς η διδασκαλία για τις κοινωνικές και πολιτικές προκλήσεις θα βασιστεί στη βαθύτερη οντολογία και ανθρωπολογία, δηλαδή στο τι είναι ο άνθρωπος στο βάθος του. Ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ συνδυάζει τη γνώση των Πατέρων της Εκκλησίας και το κοινωνικό έργο. Προσωπικά, ανήκω στον οργανισμό «Opus Dei» και είχα την ευκαιρία να παρακολουθήσω κήρυγμα του Πάπα Λέοντος ΙΔ΄ για τον ιδρυτή του οργανισμού μας Χοσέ Μαρία Εσκριβά ντε Μπαλαγκέρ. Στην ομιλία του, ο Πάπας Λέων τόνισε την οντολογία της εργασίας, το πώς η εργασία είναι σημαντική για την αυτοπραγμάτωση του ανθρώπου.
Ένα από τα κύρια ενδιαφέροντα του Πάπα Λέοντος ΙΔ΄ είναι η τεχνητή νοημοσύνη. Την ανέφερε δύο φορές στις πρώτες έξι μέρες μετά την εκλογή του. Θα επιζητήσει εδώ μία σύνθεση ανάμεσα στην ηθική και την ανθρωπολογία, δηλαδή θα αναλύσει τις προκλήσεις της τεχνητής νοημοσύνης για τον κόσμο της εργασίας, αλλά πάντα σε σχέση με το νόημα του ανθρώπινου προσώπου και της εργασίας για την πραγμάτωσή του. Αν ο Λέων ΙΓ΄ έμεινε στην Ιστορία για μια κοινωνική διδασκαλία, μεταξύ σοσιαλισμού και φιλελευθερισμού, ο Λέων ΙΔ΄ αναμένεται να επιζητήσει μία ανθρωπολογική εμβάθυνση. Βρισκόμαστε, άλλωστε, σε μια εποχή διαφορετική από το τέλος του 19ου αιώνα. Το σύστημα της εποχής μας περιγράφεται ενίοτε ως «τεχνοφεουδαρχία», καθώς ο καπιταλισμός έχει υποστεί μεταλλάξεις. Σήμερα, η Big Tech, οι σημαντικότερες εταιρείες τεχνολογίας στον κόσμο, είναι μεγαλύτερες και από κράτη και από τις μεγάλες τράπεζες. Χρειάζεται, επομένως, μια γενναία επικαιροποίηση της κοινωνικής διδασκαλίας της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας, πάντα μέσα από μια εμβάθυνση στην ανθρωπολογική διάσταση, στο τι είναι το ιδιαζόντως ανθρώπινον.
Γιατί οι μετανάστες βρίσκονται στο απόλυτο επίκεντρο του ενδιαφέροντος της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας επί του Λέοντος ΙΔ΄, όπως και επί του Πάπα Φραγκίσκου;
Ως επίσκοπος και καρδινάλιος, ο Λέων υπήρξε σαφής στις δηλώσεις του για την υποστήριξη των μεταναστών. Ταυτοχρόνως, ως ειδικευμένος στο κανονικό δίκαιο, είναι πρακτικός στην αντιμετώπιση των προβλημάτων. Το ένα σημείο είναι η κατεύθυνση στην οποία πρέπει να πάμε, που αφορά στο ότι κάθε ανθρώπινο ον διαθέτει αξιοπρέπεια, ως εικόνα του Θεού, ανεξάρτητα από την προέλευσή του. Αυτό είναι η αρχή. Ταυτοχρόνως, υπάρχουν πρακτικά ζητήματα. Όσο πιο πολύ ανοίγεις τη Μεσόγειο θάλασσα, τόσο ανεβαίνουν τα ποσοστά θανάτων, καθώς υπάρχουν κυκλώματα οργανωμένου εγκλήματος, που εκμεταλλεύονται τους αναγκεμένους ανθρώπους. Χρειαζόμαστε μια στάση που να μην είναι ιδεαλιστική, αλλά πρακτική, έναν συνδυασμό αρχών και πρακτικών λύσεων. Η ανάρτηση του Λέοντος στην πλατφόρμα «Χ» ήταν μια αντίδραση σε δήλωση του αμερικανού αντιπροέδρου Τζέι Ντι Βανς, που είχε θεολογικό περιεχόμενο. Διευκρίνιζε ότι μια ορισμένη ερμηνεία της «Τάξεως της Αγάπης» του ιερού Αυγουστίνου, ότι δηλαδή αγαπάμε πρώτα την οικογένεια, μετά την πατρίδα και μετά τους υπόλοιπους ανθρώπους, δεν είναι σωστή με την έννοια ότι δεν πρέπει να απολυτοποιείται. Ο Ιησούς είπε ότι πρέπει να αγαπάμε τους εχθρούς μας, οπότε δεν μπορούμε να διαλέξουμε το μέτρο της αγάπης. Στο Ευαγγέλιο αγαπάς όλους, ακόμη και αυτούς που σε σκοτώνουν, όπως έκανε ο Ιησούς. Μετά, πρέπει να προσπαθήσουμε να ζήσουμε το Ευαγγέλιο, σύμφωνα με τις δυνατότητές μας. Οι κυβερνήτες επίσης εκλέγονται από τον λαό και τον εκπροσωπούν, οπότε χρειάζεται μια σύνθεση με σκοπό το κοινό αγαθό και τον βαθμό του κοινού αγαθού που μπορεί να επιτευχθεί. Δεν ξέρω τι θα πει ο Λέων ως Πάπας, αλλά γνωρίζω ότι θα σεβαστεί τους νόμους, επειδή ξέρει πολύ καλά το δίκαιο. Αναμένω μια σώφρονα προσέγγιση. Οι αρχές είναι σαφείς, αλλά οι πρακτικοί τρόποι για να τις επιτύχουμε καλύτερα σε διαφορετικές συνθήκες, είναι ανοικτοί σε συζήτηση.
Το δεύτερο επίκεντρο των εναρκτήριων ομιλιών ήταν η ειρήνη, με αναφορές στις συγκρούσεις Ουκρανίας και Ρωσίας, Ινδίας και Πακιστάν και στην Παλαιστίνη. Τι αναμένουμε ως προς αυτό;
Ο Πάπας Λέων προσέφερε ήδη το Βατικανό ως έναν τόπο για συζητήσεις, για ένα συνέδριο ειρήνης σχετικά με τον πόλεμο μεταξύ Ρωσίας και Ουκρανίας. Αναμένω ότι θα εργαστεί πολύ για την ειρήνη. Πιστεύω ότι επελέγη για τον σκοπό αυτό. Οι καρδινάλιοι έχουν πολύ μεγάλη ανησυχία για αυτόν τον τμηματικό Τρίτο Παγκόσμιο Πόλεμο που συμβαίνει. Ο πόλεμος έχει τεθεί εκτός ισορροπίας και αυτό είναι πάρα πολύ επικίνδυνο, γιατί έχουμε συγκρούσεις μεταξύ πυρηνικών δυνάμεων. Η ειρήνη είναι η κύρια ανησυχία του Πάπα και θα αγωνιστεί για όλα τα μέτωπα, τα οποία είναι άλλωστε αλληλοσυνδεόμενα. Το συμπέρασμα είναι ότι η παγκοσμιοποίηση δεν είναι μόνο ένα εμπορικό ζήτημα, γιατί άλλωστε και στο εμπόριο υπάρχουν συγκρούσεις. Δεν επαρκεί μόνο ούτε η εμπορική προσέγγιση, ούτε η δημοκρατική προσέγγιση για την ειρήνη. Οι δημοκρατίες δε δουλεύουν από μόνες τους, χρειάζονται ανθρώπους, οι οποίοι να ενδιαφέρονται για την ειρήνη και το κοινό αγαθό. Η παγκοσμιοποίηση υπάρχει κατ’ αρχήν ως αλληλογνωριμία, λ.χ. με ταξίδια με τα οποία ερχόμαστε κοντά. Πρέπει, όμως, να προχωρήσουμε σε μια παγκοσμιοποίηση της ειρήνης, για την οποία δεν επαρκούν από μόνα τους ούτε το εμπόριο, ούτε η πολιτική. Χρειάζεται να πάμε βαθύτερα και η ανθρωπολογία, δηλαδή ο στοχασμός περί του τι είναι ο άνθρωπος στο βάθος του, είναι πολύ σημαντική για τον σκοπό αυτό.
Αναφέρατε τις εμπορικές συγκρούσεις και έρχεται κατά νου η πολιτική του αμερικανού προέδρου Ντόναλντ Τραμπ. Πιστεύετε ότι ο Λέων, ως Βορειοαμερικανός, θα είναι ένας εναλλακτικός πόλος ως προς τον Ντόναλντ Τραμπ;
Αυτό που μπορώ να πω είναι ότι οι αμερικανοί επίσκοποι πριν την εκλογή, είχαν πολύ μεγάλη ανησυχία ότι η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία στην Αμερική είναι υπερβολικά διχασμένη. Η μεγαλύτερη αγωνία τους ήταν το πώς θα μείνει η Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία ενωμένη στην Αμερική. Ο Πάπας Λέων γνωρίζει τη Βόρεια Αμερική, αλλά και το Περού, είναι ένας ιεραπόστολος, έχει ταξιδέψει πολύ και έχει την ικανότητα να μη γίνεται αντικείμενο χειραγώγησης. Ξέρει τους κανόνες του παιχνιδιού στις ΗΠΑ. Γνωρίζει τον τρόπο σκέψης των Αμερικανών και πώς να διαδράσει με αυτόν.
Τι μπορούμε να αναμένουμε από τον νέο Πάπα για μια προσέγγιση των Καθολικών με τους Ορθοδόξους;
O Πάπας Λέων ΙΔ΄ είναι εξειδικευμένος στον ιερό Αυγουστίνο, δηλαδή ευρύτερα στην παράδοση των Πατέρων της Εκκλησίας, η οποία είναι κοινή ανάμεσα στους Καθολικούς και τους Ορθοδόξους, καθώς προηγείται του Σχίσματος του 1054. Με άλλα λόγια, δεν πρόκειται για κάποιον που ειδικεύεται λ.χ. στον ύστερο Μεσαίωνα και στους διαφορετικούς δρόμους που πήραν οι δύο Εκκλησίες μετά το 1054. Ένας άλλος Πάπας, ο οποίος ήταν εξειδικευμένος στην κοινή πατερική παράδοση ήταν ο Βενέδικτος, ο οποίος συνέγραψε μια εγκύκλιο για τον έρωτα και την αγάπη, η οποία απέσπασε εύσημα από πολλούς Ορθόδοξους θεολόγους, όπως ο Ολιβιέ Κλεμάν. Ο Πάπας Λέων ΙΔ΄ τονίζει τη μυσταγωγία στη λατρεία, έχει υπογραμμίσει ότι μπορούμε ως καθολικοί να μάθουμε πολλά από τη λειτουργία των Ορθοδόξων. Σημειώνει ότι στην εποχή μας χρειάζεται να προστατεύσουμε τους ανθρώπους από τη ρηχότητα και την ειδωλολατρία του σόου. Στο πνευματικό επίπεδο, ο Λέων ΙΔ΄ συνθέτει στοιχεία των τριών προηγούμενων Παπών. Ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ ως Πολωνός, γνώριζε πολύ καλά τη βυζαντινή παράδοση και είχε την αίσθηση του μυστηρίου. Ο Πάπας Βενέδικτος ήταν ένας βαθύς θεολόγος στην παράδοση του αποφατισμού, δηλαδή είχε την αίσθηση των Πατέρων ότι το μυστήριο του Θεού είναι κρυπτόμενο ή μάλλον ότι ο Θεός αποτελεί μια υπερβολή, η οποία μετέχεται ανάλογα με το τι μπορεί να προσλάβει και να κατανοήσει το κάθε ανθρώπινο πρόσωπο. Ο Πάπας Φραγκίσκος εργαζόταν για μια προσέγγιση των Ορθοδόξων, όχι τόσο στη δογματική διδασκαλία, όσο «κατ’ οικονομίαν», δηλαδή μέσα από την κοινή πράξη για τους αναγκεμένους και την ανάδειξη της κοινής ζωής των δύο Εκκλησιών. Και οι τρεις τελευταίοι Πάπες αναζήτησαν την ενότητα των Εκκλησιών. Ο Λέων ΙΔ΄, ως σύνθεση των τριών, βλέπει την ενότητα μέσα από τον ενοπτρισμό των κοινών προκλήσεων. Αυτές είναι η οικολογία, αλλά και η τεχνητή νοημοσύνη. Οι προκλήσεις μπορεί να μας φέρουν πλησιέστερα, καθώς χρειάζεται να ενώσουμε δυνάμεις, προκειμένου να δώσουμε δύναμη στην ανθρωπότητα να αντιμετωπίσει τις προκλήσεις.
