Διοξίνες: Κόρες ανεπιθύμητες

Με δύο λόγια
Το όνομα «διοξίνη» δεν ανήκει σε μία μόνο ένωση αλλά έχει δοθεί σε ολόκληρη ομάδα τοξικών ενώσεων με βασικό τους συστατικό το χλώριο. Στην ομάδα αυτή ανήκουν περίπου 210 ενώσεις! Προκύπτουν ως παραπροϊόντα διαφόρων παραγωγικών αλλά και φυσικών χημικών διεργασιών, με τη λεύκανση χαρτοπολτού, με την παραγωγή χλωρίνης, με την όχι σωστή καύση και αποτέφρωση απορριμμάτων, την καύση βενζίνης, πετρελαίου και ξύλου, αλλά εμφανίζονται απρόσκλητες κατά τη διάρκεια πυρκαγιών και με τις εκρήξεις ηφαιστείων.

Μια ιστορία με ενδιαφέρον

«Στο ιατρείο μπήκε ένας άνθρωπος περίπου 30 ετών με τα δυο του παιδιά ηλικίας 3 και 5 ετών. Το πρόσωπό του ήταν παραμορφωμένο, σαν να είχε πάθει ακμή και τα σπυριά να είχαν κακοφορμίσει φρικτά. Την ίδια εικόνα παρουσίαζαν τα χέρια του, οι ώμοι, η πλάτη και οι μηροί. Τα παιδιά είχαν παραμορφωμένα τα πρόσωπά τους και τον λαιμό τους. Διέγνωσα χλωρακμή διότι ο άνθρωπος εργαζόταν σε εργοστάσιο παραγωγής ουσιών με βάση το χλώριο. Τα παιδιά του είχαν μολυνθεί από τα ρούχα του γιατί, όπως μου είπε, γυρίζοντας από τη δουλειά έτρεχαν χαρούμενα να τον υποδεχθούν και να αγκαλιάσουν τα πόδια του αφού δεν έφθαναν πιο ψηλά από εκεί».

Είναι μια διήγηση γιατρού στην Αλαμπάμα των Ηνωμένων Πολιτειών λίγο πριν από τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Η ασθένεια είχε διαγνωσθεί από το 1899 και ο Γερμανός Karl Herxheimer της είχε δώσει το όνομα «χλωρακμή» διότι τη συνέδεσε με τις χλωροενώσεις που όλον σχεδόν τον 20ό αιώνα χρησιμοποιήθηκαν για την παραγωγή ζιζανιοκτόνων, ουσιών για τη μόνωση ηλεκτρικών εγκαταστάσεων, ακόμη και καθαριστικών του σπιτιού, ενώ χιλιάδες εργάτες στα εργοστάσια παρασκευής των ουσιών αρρώσταιναν από την επαφή τους με αυτές.

Εδώ δεν χρειάστηκε νονός διότι κανείς δεν διεκδικεί κάποια δόξα για την ύπαρξή τους ούτε διανοήθηκε κάποιος να τις παρασκευάσει άμεσα. Το όνομα προκύπτει αυθόρμητα από τη χημική ονομασία πολυχλωριωμένες διβενζο-p-διοξίνες, αφού το μόριό τους περιλαμβάνει αρκετά άτομα χλωρίου, δύο βενζοϊκούς δακτυλίους και δύο άτομα οξυγόνου (polychlorinated dibenzo-p-dioxins), από όπου προκύπτει η συντομογραφία PCDD και το όνομα διοξίνη. Λόγω πολλών ομοιοτήτων στα μόριά τους θεωρούνται συγγενείς και με την ομάδα PCDF, που είναι και αυτή ένα κακό συναπάντημα και μια κακή… φαμίλια, με τη γενική ονομασία φουράνια. Μακριά και από τις δύο.

Ιάπωνες επιστήμονες (https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/17432330) συγκέντρωσαν διάφορα καθημερινά υλικά που περιείχαν χλώριο, έφτιαξαν έναν αυτοσχέδιο θάλαμο καύσης και άρχισαν να μετρούν τον σχηματισμό διοξινών ανάλογα με το είδος του υλικού που έκαιγαν, από πλαστικά μπουκάλια PVC, τρόφιμα, τετραφθαλικό πολυαιθυλένιο ΡΕΤ, φύλλα, ξύλα και σε άλλη στιγμή σε συνδυασμό με χλωριούχες ενώσεις (NaCl, KCl, CuCI2, MgCl2, MnCl2, FeCl2, CoCl2, θαλασσινό νερό, στάχτες). Είδαν ότι πάντα είχαν τη δημιουργία διοξινών, όταν υπήρχε χλώριο είχαν αυξημένη παραγωγή των ουσιών αυτών και η παραγωγή διοξινών –σε μεγαλύτερο ποσοστό ήταν φουράνια –άρχιζε από τους 450 βαθμούς Κελσίου και ελαττωνόταν μετά τους 850. Η καταλυτική παρουσία χαλκού στην καύση των πλαστικών έκανε τα πράγματα πολύ χειρότερα και καταλαβαίνει ο καθένας μας εδώ στην Ελλάδα πού παραπέμπει αυτός ο συνδυασμός.

Η πρόσφατη πυρκαγιά στον Ασπρόπυργο είχε ως συνέπεια τη διασπορά διοξινών στην ατμόσφαιρα. Κατά συνέπεια, το Κέντρο Ερευνών Δημόκριτος (ΕΦΑΜΑΔ) συνέστησε να σταματήσει η βοσκή για τα ζώα σε ακτίνα 5 χλμ., να καλυφθούν οι δεξαμενές ύδρευσης και να πλένονται πολύ καλά τα φρούτα και τα λαχανικά

Oι διοξίνες και τα PCBs ανήκουν στην κατηγορία των ανθεκτικών οργανικών ρύπων (POPs) που παρουσιάζουν πολύ μεγάλη αντίσταση στη χημική και βιολογική διάσπαση και κατά συνέπεια περνούν από το περιβάλλον στην τροφική αλυσίδα των ζώων και τελικά συσσωρεύονται στον ανθρώπινο οργανισμό, με καταστρεπτικές συνέπειες για την υγεία. Οσο περισσότερο ζει ένας οργανισμός τόσο μεγαλύτερες συγκεντρώσεις διοξινών αναμένεται να συσσωρεύονται στους λιπώδεις ιστούς του, ενώ ένα μέρος τους αποβάλλεται πολύ πιο αργά, ανάλογα με την ποσότητά τους. Τροφές με μεγαλύτερη περιεκτικότητα σε λίπος, όπως χοιρινό και βοδινό κρέας, πλήρες γάλα, αβγά και λιπαρά ψάρια (σολομός, ρέγκες), συγκεντρώνουν μεγαλύτερες ποσότητες διοξινών.

Κάποια κύτταρα θηλαστικών όπως αυτά στο συκώτι περιέχουν ένα σχετικά μεγάλο μόριο με το σχοινοτενές όνομα αρυλ-υδρογονανθρακικός υποδοχέας, με πιο βολικό συμβολισμό τους τρεις χαρακτήρες AhR και το ακόμη πιο βολικό σχήμα μιας υποτυπώδους τσέπης. Ενώσεις ξένες προς το σώμα μας όπως η διοξίνη ταιριάζουν άνετα σε αυτή την τσέπη. Από εκεί ενεργοποιούν τον AhR και το όλο φθάνει ως τον πυρήνα του κυττάρου όπου υπάρχουν τα γονίδια. Εκεί μπορούν να συμβούν δύο πράγματα: να ενεργοποιήσει ή να εμποδίσει γονίδια που ελέγχουν την ομαλή εξέλιξη του κυττάρου. Να μεγαλώσει, για παράδειγμα, ανεξέλεγκτα ή να αρνηθεί να πεθάνει στην ώρα του. Οσο περισσότερα τέτοια ζευγάρια δημιουργούνται τόσο αυξάνεται η πίεση για να πάψει ο οργανισμός να αναπτύσσεται σωστά και όταν περάσει έναν κρίσιμο αριθμό έχουμε γενίκευση μιας καρκινογόνου συμπεριφοράς των κυττάρων.

Φαίνεται ότι δεν είναι δερματική πάθηση αλλά των βλαστοκυττάρων του δέρματος που αρχίζουν να λειτουργούν λάθος καταλήγοντας σε κερατινοειδείς εκκρίσεις και την εμφάνιση σκληρυμένων κορυφών. Η διοξίνη αποβάλλεται με την πάροδο αρκετών χρόνων (βλ. www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC2835904/). Εχει διαπιστωθεί ότι επιταχύνεται η αποβολή της διοξίνης από τον οργανισμό με τη χρήση του προϊόντος «ολέστρα», ενός υποκατάστατου του ζωικού λίπους που χρησιμοποιείται στη βιομηχανία μεταξύ άλλων και για να τηγανίσουν πατατάκια!

Πώς λέγεται η πόλη της Βόρειας Ιταλίας, στη Λομβαρδία, όπου τον Ιούλιο του 1976 συνέβη μια έκρηξη σε εργοστάσιό της παραγωγής χημικών ουσιών, με αποτέλεσμα η διοξίνη που εκλύθηκε να μολύνει χιλιάδες ανθρώπους στην πόλη αυτή και στις γειτονικές;

Οποιος είπε ή σκέφθηκε την πόλη Seveso το έχασε το εκατομμύριο. Διότι το εργοστάσιο βρισκόταν στη γειτονική πόλη που λέγεται Meda (άλλωστε και η εταιρεία λεγόταν ICMESA, Industrie Chimiche Meda Società Azionaria, παράρτημα της ελβετικής Hoffman-La Roche). Ο άνεμος όμως είχε τέτοια κατεύθυνση ώστε πιο πολύ το νέφος από έναν λέβητα παρασκευής της ουσίας εξαχλωροφέν που διερράγη και η τριχλωροφαινόλη λόγω υψηλής θερμοκρασίας έδωσαν και δύο κιλά διοξίνης που έπληξαν την πόλη του Seveso με 19.000 κατοίκους και άλλες γειτονικές πόλεις.