Είναι δύσκολο να αποφύγεις την κλισέ ερώτηση: «Ποια συμβουλή θα δίνατε στους νέους καλλιτέχνες;». Ο Takis, ο θεμελιωτής της περίφημης κινητικής τέχνης ο οποίος διερεύνησε την παρουσία των μαγνητικών πεδίων μέσα στο Σύμπαν και προσπάθησε να κάνει ορατή την αόρατη ενέργεια που μεταφέρει μηνύματα που δεν είμαστε σε θέση να αντιληφθούμε, θα απαντήσει λακωνικά: «Να ανακαλύψουν την τέταρτη διάσταση». Αυτό θέλει να μάθουν τα παιδιά που επισκέπτονται το Ιδρυμά του ΚΕΤΕ (Kέντρο Ερευνας για τις Τέχνες και τις Επιστήμες) στο Γεροβουνό όταν έρχονται σε επαφή με χαρακτηριστικά δείγματα από την πλούσια γκάμα των εικαστικών του αναζητήσεων. Τους μαγνητικούς τοίχους που τρελαίνουν τις πυξίδες, τα μουσικά έργα που βγάζουν ήχους και συνθέτουν «space music» όπως λέει ο Takis, τα αιολικά σινιάλα με κομμάτια από βόμβες του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου στην κορυφή τους. Τα ερωτικά γλυπτά, όπως ο περίφημος Αγιος Σεβαστιανός, εκτίθενται λίγο πιο απόμερα στο μουσείο του ΚΕΤΕ, όμως στο Palais de Tokyo στο Παρίσι, όπου θα εγκαινιαστεί μια μεγάλη αναδρομική του με 62 έργα και τίτλο «Μαγνητικά Πεδία», θα βρίσκονται σε περίοπτη θέση. Είναι η χρονιά του Takis, αν κρίνει κανείς και από τη σχεδόν παράλληλη παρουσίαση του έργου του με 27 έργα στην πολύ σημαντική The Menil Collection στο Χιούστον του Τέξας. Στα 90 του παραμένει ο ακμαιότατος ενστικτώδης επιστήμων που μιλάει με ζέση για τη solar yoga και επιμένει πως πρέπει να «τρώμε» την ενέργεια του ήλιου, δεν μασάει τα λόγια του και καπνίζει αρειμανίως. Αγαπήθηκε, δοξάστηκε διεθνώς αλλά να μην ξεχνάμε ότι στην Ελλάδα κλήθηκε να μαζέψει τα γλυπτά του από τον πεζόδρομο της Αρεοπαγίτου από τον Νικήτα Κακλαμάνη.
Πώς προέκυψαν οι εκθέσεις στο Palais de Tokyo και η Menil Collection;
«Εχω κάνει τόσες εκθέσεις στο Παρίσι, δεν είναι αφύσικο που κάνω άλλη μία! Αλλοτε έκανα πολύ συχνά αλλά είχα εγκλειστεί στο Ιδρυμά μου και δούλευα. Ζούσα σαν ερημίτης για έξι χρόνια και απέφευγα να δείχνω δουλειά μου γιατί ήμουν απασχολημένος με τις εφευρέσεις μου. Με πήραν και μου είπαν: «Μας λείπεις, σε θέλουμε». Οσον αφορά το Χιούστον, στη ζωή μου είχα την τύχη να έχω πολύ καλούς φίλους όπως την οικογένεια Schlumberger, οι οποίοι έχουν τη μεγαλύτερη συλλογή του κόσμου, τη συλλογή Menil. Τους συνάντησα νέος στο Παρίσι και πίστεψαν σε μένα. Με έχουν υποστηρίξει όλα αυτά τα χρόνια».
Ο τίτλος της έκθεσης στο Χιούστον είναι «Η τέταρτη διάσταση». Θα λέγατε ότι συνοψίζει την πεμπτουσία του έργου σας;
«Δουλεύω πάνω στην τέταρτη διάσταση από τη δεκαετία του ’60, αλλά δεν είχε γίνει γνωστή. Γιατί εκείνη την εποχή είχα δυο-τρεις μάνατζερ, δηλαδή εμπόρους τέχνης, οι οποίοι δεν ήταν ευφυείς. Αν δεν είσαι ευφυής, είσαι βλάκας, κατά τον Πλάτωνα. Και όπως λένε, οι βλάκες είναι επικίνδυνοι. Εκείνοι λοιπόν οι μάνατζερ δεν είχαν κατανοήσει την τέταρτη διάσταση, οπότε δεν προώθησαν το έργο μου. Η πιο μεγάλη φυσιογνωμία στην τέχνη του εικοστού αιώνα, ο Μαρσέλ Ντισάν, είχε δηλώσει από το 1962 ότι «ο Takis κάνει την τέταρτη διάσταση». Επειδή όμως δεν τρέχω πίσω από τα μίντια, δεν έγινε γνωστό».
Ποιοι ήταν αυτοί οι μάνατζερ; Ο Αλέξανδρος Ιόλας, φέρ’ ειπείν, σας βοήθησε πολύ στην αρχή της καριέρας σας όταν σας συνάντησε στο Παρίσι το ’56.
«Πώς με βοήθησε; Οταν αγοράζεις ένα έργο μου, με βοηθάς; Αφού προσφέρω! Και τι ήταν ο Ιόλας, τι είναι ο κάθε έμπορος; Ο Ερυθρός Σταυρός; Υπάρχουν οι φανατικοί συλλέκτες που πιστεύουν πολύ σε έναν καλλιτέχνη και αγοράζουν έργα του. Αλλά σκοπός τους δεν είναι να τον βοηθήσουν, απλώς αγαπούν τη δουλειά του. Βέβαια, δεν βάζω τον Ιόλα στην ίδια κατηγορία. Ο Ιόλας ήταν ευφυής, ποτέ δεν καταπίεσε τον καλλιτέχνη. Εκανε σωστή δουλειά και έβγαλε και χρήματα πολλά».
Αν σας εκμεταλλεύονταν, γιατί δεν τους απομακρύνατε;
«Τους αγοραστές δεν τους χωνεύω γιατί αγοράζουν ένα έργο και θέλουν να αγοράσουν και μένα, οπότε ποτέ δεν έκανα κάτι από τη δική μου πλευρά για να πάω να βρω συλλέκτες. Επειτα, εγώ κάνω τη δουλειά μου, δεν είμαι έμπορος. Αν δεν έχεις ενδιάμεσους να μεσολαβήσουν ανάμεσα σε σένα και τον συλλέκτη, δεν γίνεται τίποτε. Υπήρξαν και υπάρχουν λοιπόν έμποροι τέχνης τους οποίους τούς ενδιέφερε να αποκτήσουν έργα για τον εαυτό τους, εφόσον ήταν τόσο φθηνά. Δεν προωθούν την τέχνη των καλλιτεχνών που εκπροσωπούν γιατί αν το κάνουν θα ανέβουν οι τιμές των έργων, οπότε πώς θα τα αγοράσουν μετά για τον εαυτό τους; Εγώ είχα πέσει σε αυτή την περίπτωση. Τους άφηνα να τρώνε γιατί είχα ανάγκη να βγάζω κι εγώ κάτι. Σκέφτονταν «ο Takis είναι και τρελός, θα ψοφήσει αύριο, οπότε την επόμενη μέρα θα πουλήσουμε τα έργα πολύ πιο ακριβά». Από αυτή την πλευρά έπεσαν λιγάκι έξω, γιατί ακόμα ζω και –ποιος ξέρει; –μπορεί να πεθάνουν πρώτοι αυτοί. Η δουλειά μου δεν είναι να κάνω λεφτά αλλά τέχνη. Και ξέρεις, λένε ότι «πολλοί μισήσανε το χρήμα, τη δόξα κανείς». Εγώ μίσησα και τα δύο. Οταν έχεις δόξα, σε θαυμάζουν και σε μισούν. Τους τα χαρίζω και τα δύο».

Με τους σύγχρονους συλλέκτες έχετε έρθει σε επαφή; Για παράδειγμα, με τον Δάκη Ιωάννου ή τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο;
«Τον Ιωάννου εγώ τον μύησα στην τέχνη στο Λονδίνο που τον γνώρισα. Ηταν κακός μαθητής μου. Τον Δασκαλόπουλο δεν τον ξέρω».
Ποιος μπορεί να συμβάλει στο να αναδειχθεί η δουλειά ενός καλλιτέχνη;
«Κανείς, μόνο η δουλειά του. Ο καλλιτέχνης μπορεί να βοηθηθεί όταν το κράτος υιοθετήσει μια στάση σαν αυτή της Γαλλίας, μιας χώρας η οποία πιστεύει στην τέχνη και είναι φιλόξενη απέναντί της. Οι Γάλλοι φιλοξένησαν εμένα, τον Γαβρά, τον Ξενάκη. Εχουν 200 χρόνια πολιτισμού πίσω τους και το Παρίσι εξακολουθεί να παραμένει η πιο ενδιαφέρουσα πόλη για τις τέχνες. Οι Ελληνες δεν πιστεύουν στη σύγχρονη τέχνη. Το ελληνικό κράτος ούτε καν αναφέρεται στην τέχνη. Εδώ διορίζει έναν γιατρό ως υπουργό Πολιτισμού».
Από τη μεγάλη εμπειρία σας, ποιοι υπήρξαν ικανοί υπουργοί Πολιτισμού;
«Ενας πολύ καλός ήταν ο Δημήτρης Νιάνιας (σ.σ.: είχε αναλάβει το 1978 υπουργός Πολιτισμού και Επιστημών). Η Μερκούρη ήταν θεά, ακόμη μιλάω γι’ αυτήν. Λιγάκι και ο Βενιζέλος. Το περίεργο είναι ότι ήταν ο μόνος που αγόρασε ένα έργο μου για την Εθνική Πινακοθήκη. Ενα έργο έχω πουλήσει όλο κι όλο στην Ελλάδα, το οποίο δεν το βλέπουμε πλέον, όπως δεν βλέπουμε και την Πινακοθήκη. Ισως σάπισε… Γιατί τα άλλα έργα μου στη Γλυπτοθήκη σάπισαν. Μέσα σε εκατό χρόνια βγήκαν τρεις που ενδιαφέρθηκαν λίγο για την τέχνη στην Ελλάδα».
Τι εννοείτε όταν λέτε ότι «σάπισαν» τα έργα;
«Εξέθετα έργα μου στην Εθνική Γλυπτοθήκη, τα είχα δώσει για την έκθεση που έγινε με αφορμή τους Ολυμπιακούς Αγώνες. Είπα «άσ’ τα εκεί, αφού είναι ωραίο το μέρος» και δεν τα ζήτησα πίσω. Δεν τους τα χάρισα, τους τα άφησα για κάμποσα χρόνια. Αλλά άρχισαν να διαλύονται, να γίνονται κουρέλια. Τα έργα εξωτερικού χώρου θέλουν μια συντήρηση και εκείνοι δεν έβαλαν ούτε μια δεκάρα. Τα μάζεψα και τα ξανάφτιαξα με δικά μου έξοδα».
Στη συλλογή του Εθνικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ) δεν υπάρχει έργο σας.
«Εδώ και πενήντα χρόνια το ακούμε. Εγινε; Μα είσαι με τα καλά σου; Εδώ ούτε «καλημέρα» δεν μου λένε. Από το Ιδρυμά μου στο Γεροβουνό έχουν περάσει ένα σωρό υπουργοί, αλλά από Ελληνες δεν έχει ανέβει κανείς, μόνο η Μελίνα Μερκούρη. Και να σκεφτείς ότι είναι ένα από τα καλύτερα της Ευρώπης. Ούτε που με ξέρουν».
Δεν θα περίμενα να σας ξέρουν οι υπουργοί που έχουν περάσει από το Πολιτισμού αλλά δεν μπορεί να λέτε ότι δεν σας ξέρουν όσοι ασχολούνται με την τέχνη.
«Υπάρχει πολύς κόσμος που καταλαβαίνει τι κάνω, ευτυχώς. Ομως δεν θα με δεις σε φωτογραφίες με διάσημους. Γνώρισα πολλούς διάσημους ανθρώπους στη ζωή μου, μέχρι την Γκρέτα Γκάρμπο, γνώρισα και μεγάλους επιστήμονες αλλά δεν ήμουν ποτέ show businessman. Δούλευα, δεν είχα καιρό για τέτοιες βλακείες. Ο καλλιτέχνης πρέπει να αφοσιωθεί στην έμπνευση, στο μεγαλείο».
Νιώθετε πικρία για τον τρόπο με τον οποίο σάς έχουν αντιμετωπίσει στην Ελλάδα.
«Αφού μου πέταξε τα έργα ο Κακλαμάνης, θα έπρεπε να είμαι χαρούμενος; Γιατί όμως να έχω πικρία; Οι Ελληνες είναι σπουδαίοι άνθρωποι, είναι έξυπνοι ή τουλάχιστον ήταν, γιατί έχουν αρχίσει να γίνονται ρομπότ. Σε όλα τα πανεπιστήμια βρίσκονται Ελληνες, όπως στο ΜΙΤ που έχω διδάξει. Είναι ευφυέστατη ράτσα, αλλά οι περισσότεροι είναι στο εξωτερικό. Η Ελλάδα δεν τους σηκώνει».

«Η παγκοσμιοποίηση θέλει να κάνει τους νέους ρομπότ»

Δεν είναι πιο δύσκολο να ξεχωρίσει κάποιος σήμερα απ’ όσο ήταν τη δεκαετία του ’60 στην Ελλάδα;

«Είναι. Η καλύτερη εποχή για την τέχνη στην Ελλάδα ήταν μετά την περίοδο που έπεσε η χούντα. Μην κοιτάς, ο γερο-Καραμανλής ήταν ευφυής άνθρωπος. Εκανα μια έκθεση όταν έπεσε η χούντα στη Ζουμπουλάκη και είχαν έρθει απ’ όλες τις πρεσβείες για να βρεθούν κοντά του. Ηταν η εποχή που οι Ελληνες είχαν απελευθερωθεί και είχαν ενθουσιασμό για τα πάντα. Εκείνη την εποχή είχαμε και ποιητές και φιλόσοφους, τόσα πράγματα. Πες μου σήμερα έναν ποιητή. Γιατί δεν τους ξέρουμε; Ούτε στην Ευρώπη είναι τα πράγματα καλά. Μετά το ’90 δεν γίνεται τίποτε».
Γιατί το λέτε αυτό;
«Γιατί η παγκοσμιοποίηση θέλει να κάνει τους νέους ρομπότ. Η ανθρωπότητα δεν πρέπει να φοβάται τον καπιταλισμό, γιατί χωρίς χρήματα δεν γίνεται τίποτα. Δεν φταίει ο καπιταλισμός –ο κομμουνισμός ήταν πολύ χειρότερος –αλλά η παγκοσμιοποίηση, επιμένω πολύ σε αυτό. Τα μέσα ενημέρωσης κοντρολάρονται, το Internet κόβει τις πολύτιμες πληροφορίες, δεν θέλει ανθρώπους ευφυείς, σκεπτόμενους».

Τι είδους πληροφορίες είναι αυτές;
«Εγώ έκανα μια έρευνα πάνω στον ήλιο, πώς να παίρνεις την ενέργειά του, και η Wikipedia δεν μου πέρασε το κείμενο, το έχει βάλει στο κόκκινο, και το ελέγχουν ως ανακριβές. Εχω δώσει διαλέξεις σε πανεπιστήμια σε Ευρώπη και Αμερική, και εκείνο που θέλω να διαδώσω, την ενέργεια που την παίρνεις δωρεάν, το κόψανε».
Ποια είναι η μεγαλύτερη αναγνώριση, η μεγαλύτερη τιμή που σας έχει αποδοθεί;
«Εχω πάρει παράσημα. Τα βλέπεις πουθενά; Για μένα είναι σημαντικό ότι κατόρθωσα να φτιάξω το Ιδρυμά μου με 100% χρήματα από τη δουλειά μου γιατί μέσα από αυτό ελπίζω να προσθέσω μια σταγόνα στον ωκεανό που θα φρενάρει τη ρομποτοποίηση. Η Μητέρα Τερέζα είπε ότι και αυτή η σταγόνα χρειάζεται. Ενα παιδάκι που πάει στο Ιδρυμά μου βλέπει ότι υπάρχει μια ενέργεια που δεν μπορεί να τη διαβάσει, αλλά να την πάρει. Μετά από 10-20 χρόνια όλοι θα καταλάβουν ότι έχουμε τον ήλιο και ότι λύνει πολλά προβλήματα η δωρεάν ενέργειά του».

πότε & πού:

«Takis: The fourth dimension» στη Menil Collection στο Χιούστον ως τις 26/7. «Takis. Champs Magnetiques» στο Palais de Tokyo στο Παρίσι από τις 18/2 ως τις 17/5

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ