Σηματοδοτεί η άνοδος του σκληρού δεξιού λαϊκισμού την υπέρβαση της νεοφιλελεύθερης παγκοσμιοποίησης; Θα επιφέρει ο «λιμπερταριανισμός» της Silicon Valley το τέλος της κρατικής κυριαρχίας; Πώς εξηγείται η παγκόσμια άνοδος της Κίνας; Γιατί, αντί να μιλάμε για τον Ιλον Μασκ, θα πρέπει να εστιάσουμε στον μασκισμό; «Το Βήμα» συνομίλησε με τον Κουίν Σλομπόντιαν, καθηγητή του Πανεπιστημίου της Βοστώνης και έναν από τους σημαντικότερους νέους ιστορικούς παγκοσμίως.

Συγγραφέας βιβλίων-οροσήμων (Globalists: The End of Empire and the Birth of Neoliberalism, Crack-Up Capitalism: Market Radicals and the Dream of a World Without Democracy, Hayek’s Bastards: Race, Gold, IQ, and the Capitalism of the Far Right, τα οποία σύντομα αναμένεται να μεταφραστούν και στα ελληνικά, μαζί με το νέο του βιβλίο για τον Ιλον Μασκ με τίτλο Muskism), ο Σλομπόντιαν έχει αφιερώσει την ακαδημαϊκή ζωή του στη μελέτη της ιστορίας των ιδεών του νεοφιλελευθερισμού. Κυρίως, όμως, όπως άλλωστε θα διαπιστώσει και ο αναγνώστης στα όσα ακολουθούν, στη διάλυση πολλών ψευδαισθήσεων που συνδέονται με αυτόν.

Πώς προέκυψε το ενδιαφέρον σας για τον νεοφιλελευθερισμό;

«Οταν πρωτοξεκίνησα να ασχολούμαι με την ιστορία της νεοφιλελεύθερης σκέψης, ο νεοφιλελευθερισμός αποτελούσε την κυρίαρχη παγκόσμια συναίνεση. Στις αρχές του 2000 βρισκόμασταν στο απόγειο μιας φυσικοποιημένης ιδέας των παγκόσμιων οικονομικών δυνάμεων, που υπερτερούσαν οποιουδήποτε έθνους, καταργώντας κάθε μορφή κυριαρχίας – οι φορείς χάραξης πολιτικής απλώς παραδίνονταν στη δύναμη της παγκόσμιας αγοράς.

Ετσι, εκείνη την εποχή, μου φαινόταν σημαντικό να καταλάβω ακριβώς σε ποιον κόσμο ζούσα και ποια ήταν η κυρίαρχη ιδεολογία. Στη συνέχεια, καθώς η εκδοχή του νεοφιλελευθερισμού της δεκαετίας του 1990 και των αρχών του 2000 βρέθηκε υπό πίεση, με εξέπληξε η επικρατούσα εντύπωση ότι είχαμε μεταβεί ξαφνικά, εν μία νυκτί, από μια εποχή νεοφιλελευθερισμού σε μια εποχή “δεξιού λαϊκισμού” ή κάτι τέτοιο. Στην πραγματικότητα, μου φαινόταν ότι υπήρχαν πολύ περισσότερες συνέχειες παρά διαφορές».

«Η τελευταία εκδοχή της πολιτικής του Τραμπ νομίζω ότι πράγματι πλησιάζει προς κάτι που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε μετα-νεοφιλελεύθερο»

Αμφισβητείτε δύο πολύ δημοφιλείς ιδέες. Στη μία ήδη αναφερθήκατε – την άποψη ότι ο νεοφιλελευθερισμός τελείωσε το 2008. Η δεύτερη είναι ότι η παγκοσμιοποίηση και ο εθνικισμός είναι τρόπον τινά αντιτιθέμενοι. Δεν ζούμε, λοιπόν, σε έναν μετα-νεοφιλελεύθερο κόσμο;

«Μετά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση υπήρξαν πράγματι προβλέψεις για τον θάνατο του νεοφιλελευθερισμού, αλλά στη συνέχεια, πολύ γρήγορα, είχαμε αυτό που ο Κόλιν Κράουτς αποκαλεί Περίεργο μη θάνατο του νεοφιλελευθερισμού (εκδόσεις Εκκρεμές) – την επιστροφή όλων αυτών των σχεδίων λιτότητας και περικοπών. Το 2016 είναι συνήθως το έτος που οι περισσότεροι επικαλούνται ως σημείο ρήξης. Είχαμε την εκλογή Τραμπ, την ψήφο υπέρ του Brexit, την άνοδο των ακροδεξιών κομμάτων.

Αυτές οι εξελίξεις ερμηνεύθηκαν εκείνη την εποχή ως αντι-νεοφιλελεύθερες, αλλά αν κοιτάξετε τις πραγματικές πολιτικές αυτών των κομμάτων της υποτιθέμενης αντίδρασης, αυτό που κάνουν είναι να εντείνουν τον ανταγωνισμό. Δεν επαναφέρουν το κράτος πρόνοιας, ούτε αποκαθιστούν ένα είδος σοσιαλδημοκρατικού συμβιβασμού μεταξύ εργασίας και κεφαλαίου. Στην πραγματικότητα οξύνουν τα ίδια χαρακτηριστικά της επισφάλειας και του βίαιου ανταγωνισμού μεταξύ ομάδων».

Ενα παράδειγμα;

«Το μεγαλύτερο νομοθετικό επίτευγμα της πρώτης διακυβέρνησης Τραμπ ήταν οι φορολογικές μειώσεις. Πρόκειται για μια συνταγή που παραδοσιακά ζητούσαν οι συντηρητικές δεξαμενές σκέψης επί δεκαετίες: μείωση φόρων στους πλουσιότερους, μείωση εταιρικών φόρων, μείωση κανονιστικών ρυθμίσεων – μια πολύ κλασική νεοφιλελεύθερη πολιτική.

Η εκστρατεία του Brexit, που συχνά περιγράφεται ως ένα είδος απομάκρυνσης από την παγκοσμιοποίηση, σχεδιάστηκε στην πραγματικότητα για να απεμπλακεί η χώρα από αυτό που οι ηγέτες του Brexit θεωρούσαν ως σοσιαλιστικό δεσποτισμό των κανονισμών της ΕΕ και να μιμηθεί χώρες όπως το Ντουμπάι, αντί για χώρες όπως η Γαλλία και η Γερμανία. Ιδού δύο παραδείγματα όπου αυτό που υποτίθεται ότι είναι μια αντίδραση ενάντια στη νεοφιλελεύθερη παγκοσμιοποίηση (backlash) μοιάζει στην πραγματικότητα περισσότερο με μια αντίπραξη/αναδίπλωση προς τα εμπρός (frontlash) ή μια επιτάχυνση των ίδιων των δυναμικών που δημιουργούσαν τόση κοινωνική δυσαρέσκεια τις προηγούμενες δεκαετίες».

Και ο Τραμπ 2.0;

«Η τελευταία εκδοχή της πολιτικής του Τραμπ νομίζω ότι πράγματι πλησιάζει προς κάτι που θα μπορούσαμε να αποκαλέσουμε μετα-νεοφιλελεύθερο. Και αυτό λόγω της ριζικής απομάκρυνσής του από ένα μοντέλο νομιμοποιημένης πολυμερούς διακυβέρνησης του εμπορίου. Στις δε ΗΠΑ έχει υπερβεί τα συνήθη όρια κρατικής εμπλοκής στα ιδιωτικά τμήματα της οικονομίας. Εχουμε κρατικές επενδύσεις σε εταιρείες εξόρυξης, απόκτηση κρατικών μεριδίων σε μεγάλες εταιρείες όπως η Intel και ούτω καθεξής.

Aυτές είναι πρακτικές που προσεγγίζουν μοντέλα κρατικού καπιταλισμού ή πατρογονικού συστήματος (patrimonialism). Εχουν διαρρήξει τη νεοφιλελεύθερη ορθοδοξία με έναν τρόπο που νομίζω ότι η πρώτη θητεία του Τραμπ δεν έκανε ποτέ. Ανθρωποι δε που αποτέλεσαν τη διανοητική ηγεσία δεξαμενών σκέψης ή υπηρέτησαν σε κορυφαίους συμβουλευτικούς ρόλους, προερχόμενοι από το νεοφιλελεύθερο οικοσύστημα, πλέον παραμερίζονται, συχνά υπέρ “φλεγόμενων” νατιβιστών – κομματιών της Ακροδεξιάς που δεν ενδιαφέρονται ιδιαίτερα για ζητήματα οικονομικής ελευθερίας ή ανοικτής αγοράς».

Εχετε, πάντως, υποστηρίξει ότι η καταστροφή του διεθνούς εμπορικού συστήματος, η διάλυση του ομοσπονδιακού κράτους, η επίθεση στους θεσμούς και την έρευνα στις ΗΠΑ, η ριζοσπαστικοποίηση της Silicon Valley, όλα αυτά έχουν μια κάποια διανοητική συνοχή. Σε τι ακριβώς αναφέρεστε;

«Δεν υπονοώ ότι υπάρχει κάποιο ενιαίο μεγάλο σχεδίο εντός του οποίου όλα αυτά βγάζουν νόημα. Αντίθετα, αν κοιτάξετε την ιστορία της πολιτικής σκέψης και της πολιτικής κινητοποίησης, υπάρχει πάντα το στοιχείο του συνασπισμού. Υπάρχουν συγκυρίες που έχει νόημα για ανθρώπους με διαφορετικές πνευματικές καταβολές να συνεργαστούν για έναν κοινό σκοπό, συνήθως ενάντια σε έναν κοινό εχθρό. Και στο εσωτερικό αυτών των συμμαχιών παράγεται μια νέα υβριδική αντίληψη.

Εν έτει 2025, μέσα από τη σύντηξη των επικεφαλής της Silicon Valley με την ηγεσία του MAGA αναδύεται ένα είδος νέας υβριδικής ιδεολογίας, η οποία έχει τη δική της συνοχή».

Τι ιδεολογία είναι αυτή;

«Είναι μια ιδεολογία που θέτει υπό αμφισβήτηση πολλές από τις διαστάσεις της ομοσπονδιακής διακυβέρνησης που έχουν οικοδομηθεί τα τελευταία 50 χρόνια. Τα προγράμματα της λεγόμενης “Μεγάλης Κοινωνίας” της δεκαετίας του 1960 ήταν μια πραγματική διεύρυνση του τι μπορεί να κάνει η αμερικανική κυβέρνηση για τον πληθυσμό της. Μιλάμε για το κράτος πρόνοιας – το Medicare και το Medicaid, η επέκταση της κοινωνικής ασφάλισης και ούτω καθεξής. Η Silicon Valley και οι υποστηρικτές του MAGA εκτιμούν ότι είναι προς το κοινό τους συμφέρον να συρρικνώσουν και να ανατρέψουν μεγάλα τμήματα της εκδοχής του αμερικανικού κοινωνικού συμβολαίου που διαμορφώθηκε μετά τη “Μεγάλη Κοινωνία”.

Η Silicon Valley χρειάζεται ανεμπόδιστη πρόσβαση σε ενεργειακούς πόρους και ομοσπονδιακή γη, καθώς και πλήρη απουσία ρύθμισης σε ό,τι αφορά τις περιβαλλοντικές επιπτώσεις ή τις δραστηριότητες της τεχνητής νοημοσύνης. Δεν βλέπουν δε κάποια ανάγκη στο να διατηρήσουν τον πληθυσμό υγιή, όπως έκαναν η Ford και η Chevrolet όταν χρειάστηκε να δημιουργήσουν μια εργατική τάξη. Εχουν μια πολύ πιο επιλεκτική ιδέα για τη διαχείριση του πληθυσμού. Αυτό ευθυγραμμίζεται με τους συντηρητικούς του MAGA, οι οποίοι πιστεύουν ότι η ομοσπονδιακή κυβέρνηση είναι πολύ μεγάλη και πρέπει να συρρικνωθεί σημαντικά και ότι πρέπει να γίνει κατά τόπους ανάθεση των προβλημάτων κοινωνικής διαχείρισης.

Οπότε υπάρχει μια κίνηση απομάκρυνσης από ένα μεγάλο και ισχυρό κράτος, ένα οιονεί κράτος πρόνοιας που ασκεί βιομηχανική πολιτική, προς κάτι πολύ πιο αποκεντρωμένο, που περιλαμβάνει λιγότερη ομοιομορφία και επίβλεψη από το ανώτερο επίπεδο. Αν δημιουργήσεις ένα “πάτσγουορκ” ανταγωνιστικών δικαιοδοσιών, οι επενδυτές θα μπορούν να επιλέγουν σε ποιους κανονισμούς θα υπαχθούν σαν να επιλέγουν φαγητό από ένα μενού, πηγαίνοντας εκεί που τους συμφέρει περισσότερο».

«Αν κοιτάξετε τον τρόπο με τον οποίο ο Μασκ λειτουργούσε πάντα, αυτός ήταν διά μέσου μιας συμβίωσης με κυβερνήσεις και μιας πολύ ισχυρής πίστης στην ανάγκη σύντηξης με τις μηχανές»

Σε αυτό αναφέρεστε όταν μιλάτε για μασκισμό; Και ας πάμε και ένα βήμα πιο πριν. Γιατί ένα βιβλίο για τον Μασκ;

«Ο λόγος που αποφασίσαμε να το γράψουμε (με τον Μπεν Τάρνοφ) είναι ότι ο κόσμος εστίαζε υπερβολικά στην προσωπικότητα και την ιδιοσυγκρασία του προσώπου. Ο μασκισμός ήταν η δική μας εκδοχή αυτού που έκαναν στο παρελθόν μελετητές μιλώντας για φορντισμό αντί να μιλούν απλώς για τον Χένρι Φορντ.

Τι είδους πολιτικό και κοινωνικό μοντέλο υπονοείται από το είδος της τεχνολογίας και την προσέγγιση που έχει υιοθετήσει ο Μασκ; Αυτό ήταν το ερώτημά μας. Και η αίσθησή μας είναι ότι η απάντηση διαφέρει από αυτό που πολλοί περιγράφουν ως “λιμπερταριανισμό” της Silicon Valley ή κάτι τέτοιο. Αυτό στην πραγματικότητα δεν μας βοηθά πολύ».

Δηλαδή;

«Αν κοιτάξετε τον τρόπο με τον οποίο ο Μασκ λειτουργούσε πάντα, αυτός ήταν διά μέσου μιας συμβίωσης με κυβερνήσεις και μιας πολύ ισχυρής πίστης στην ανάγκη σύντηξης με τις μηχανές – μια κυβερνητική (cybernetics) επιταγή στην πραγματικότητα. Αυτό είναι μέρος του τρόπου σκέψης του. Και μετά, η αντικατάσταση της δημόσιας σφαίρας και του έργου της δημιουργίας ιδεολογίας από τις νέες ψηφιακές πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.

Ετσι, το X, το Grok ή τώρα η Grokopedia είναι το συμπλήρωμα του βιομηχανικού μοντέλου παραγωγής του. Αναλαμβάνει την κατασκευή μεγάλων υποδομών και την ανάπτυξη βιομηχανικής παραγωγής μεγάλης κλίμακας, στηριζόμενος σε κρατικά συμβόλαια και κρατικές επιδοτήσεις, και στη συνέχεια, για τους ανθρώπους, για τις μάζες, παράγει νέες μορφές ιδεολογικών μηχανισμών, που ελπίζει ότι θα δημιουργήσουν μια αίσθηση κοινού σκοπού, σε συνδυασμό βεβαίως με μια στάση αποκλεισμού απέναντι στους μη-λευκούς, που έρχονται να απειλήσουν το φρούριο που χτίζει.

Γι’ αυτό ήταν χρήσιμο να σκεφτούμε την αναλογία με τον φορντισμό, επειδή όταν οι μελετητές μιλούν για τον φορντισμό δεν αναφέρονται απλώς στη γραμμή συναρμολόγησης. Αναφέρονται στην ιδέα της μαζικής παραγωγής, της μαζικής κατανάλωσης, αλλά και στην ιδέα μιας πυρηνικής οικογένειας με τον άνδρα “κουβαλητή” και στην ύπαρξη μιας αίσθησης ανοδικής κινητικότητας με την πάροδο του χρόνου σε ένα φαινομενικό δίχτυ ασφαλείας. Ετσι και για εμάς το προκλητικό ερώτημα ήταν το εξής: Εντάξει, ξέρουμε πώς φτιάχνει ο Μασκ τους πυραύλους και τα αυτοκίνητά του. Αλλά ποια είναι η άλλη πλευρά της εξίσωσης; Ποιο είναι το κοινωνικό συμβόλαιο που προσφέρει στην κοινωνία; Ποιο είναι το συμπλήρωμα του εργοστασιακού του χώρου;».

Ποιο είναι, λοιπόν;

«Στην πραγματικότητα, δεν είναι άμεσα εμφανές, επειδή δεν υπόσχεται πράγματα σε όλους, αλλά λέει: “Ξέρετε, αν είστε αρκετά συνδεδεμένοι μαζί μου, με εμένα τη μεγαλοφυΐα, τότε είστε ένα είδος σούπερ οπαδού. Θα έχετε τη μετοχή μου, θα έχετε τα προϊόντα μου και θα υιοθετήσετε μια ευρύτερη κοσμοθεωρία, σύμφωνα με την οποία εμείς, η λευκή Δύση, έχουμε πολλούς εχθρούς και πρέπει να αντιμετωπίσουμε τα επερχόμενα κύματα επίθεσης από τον μη-λευκό κόσμο”. Αυτό είναι ένα μήνυμα που διαδίδει στην πλατφόρμα κοινωνικής δικτύωσής του, η οποία είναι πλέον σαφώς ο πιο σημαντικός οργανωτικός χώρος για τη διεθνή Ακροδεξιά».

Και η εμμονή των tech-bros με την Αποκάλυψη πώς μπαίνει στο παιχνίδι; Αυτή η ιδέα της διαφυγής. Από τους κανόνες, από τους φόρους και εν τέλει από την ίδια τη Γη…

«Η Αποκάλυψη είναι βασικά η εμμονή του Πίτερ Τιλ. Ο Μασκ δεν μιλάει πολύ για την Αποκάλυψη. Εχω, δε, παρατηρήσει ότι ακόμη και η συζήτηση για τα διαπλανητικά ταξίδια και τον πολυπλανητικό πολιτισμό έχει εκπέσει από το επίκεντρο της ατζέντας του. Δεν νομίζω ότι είναι η πρώτη προτεραιότητά του. Η ιδέα της εγκατάλειψης της Γης λειτουργεί σαν μια μεταφορά που συμβολίζει τη βούληση να αφήσει πίσω του την κοινωνία, να βρει τρόπους για να προστατευθεί από τις συνήθεις υποχρεώσεις».

Είναι ένα είδος δικαιολόγησης μιας ανισότητας, μιας υποτιθέμενης ανωτερότητας;

«Σαφώς και σχετίζεται με τον ναταλισμό. Την πίστη στη σημασία της γραμμής αίματος και στην ιδέα της γενετικής κληρονομιάς ως ιδιαίτερου γνωρίσματος μιας διασυνδεδεμένης γενεαλογίας ανθρώπων. Τα 14 παιδιά του και η όλη συζήτηση για την ανάγκη να δημιουργήσει κάτι σαν μια “λεγεώνα” παιδιών, ίσως μέσω παρένθετων μητέρων, αντικατοπτρίζει σίγουρα αυτή την ιδέα ότι ο κόσμος δεν αποτελείται από ανθρώπους που είναι ίσοι».

Θα ήθελα να μιλήσουμε λίγο για την ανάλυσή σας σχετικά με τις Ειδικές Οικονομικές Ζώνες (ένα τμήμα μιας χώρας όπου ισχύουν ειδικοί, πιο ευνοϊκοί νόμοι για την προσέλκυση επενδύσεων). Τι ακριβώς είναι αυτοί οι χώροι;

«Μία από τις βασικές προθέσεις μου ήταν να διατυπώσω μια αφήγηση για την παγκόσμια ιστορία και την παγκοσμιοποίηση που θα ενσωμάτωνε το πιο εντυπωσιακό γεγονός των τελευταίων 25 ετών στην παγκόσμια οικονομική ιστορία: την άνοδο της Κίνας. Οταν αφηγούμαστε την εξέλιξη του κόσμου από το 1945 και μετά, το κάνουμε συνήθως μέσω δύο ιστοριών: του Ψυχρού Πολέμου και του τέλους των υπερπόντιων αυτοκρατοριών. Καμία, όμως, από αυτές τις ιστορίες δεν βάζει την Κίνα στο επίκεντρο.

Μελετώντας την ιστορία των ΕΟΖ, ήλπιζα να γράψω ένα είδος ιστορίας εκκινώντας από την Ανατολική Ασία και πηγαίνοντας προς τα έξω, αντί να ακολουθήσω την αντίστροφη πορεία. Η ΕΟΖ, λοιπόν, λειτουργεί και ως διαφυγή από το κράτος και ως εργαλείο του κράτους. Από τη μία, είναι ένα μέσο των επενδυτών για να εκβιάζουν αποτελεσματικά τα υπάρχοντα κράτη, λέγοντάς τους “αν δεν μας δώσετε χαμηλότερους φόρους, αν δεν μας δώσετε πιο φιλόξενο κλίμα, τότε θα πάμε στο Διάστημα ή σε μια Ειδική Οικονομική Ζώνη”. Οι Ηνωμένες Πολιτείες είναι ένα καλό παράδειγμα. Ο φόβος ότι οι άνθρωποι θα μεταφέρουν χρήματα σε φορολογικούς παραδείσους οδήγησε στη δημιουργία φορολογικών παραδείσων εντός των Ηνωμένων Πολιτειών, σε μέρη όπως το Γουαϊόμινγκ.

Από την άλλη, οι ΕΟΖ λειτούργησαν βασικά ως μέσα επέκτασης του κρατικού ελέγχου. Η Κίνα τις χρησιμοποίησε πολύ έξυπνα σε διάφορα σημεία τη χώρας για να προσελκύσει επενδυτές αρχικά και τώρα για να πειραματιστεί με διαφορετικά είδη παραγωγής. Αλλά αυτό δεν έχει διαβρώσει την κεντρική εξουσία του Πεκίνου. Ομοίως, τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα ή η Σαουδική Αραβία χρησιμοποιούν κατά κόρον ΕΟΖ, κάτι που δεν μειώνει την αυταρχική κεντρική τους εξουσία. Αυτό ακριβώς το παράδοξο ήθελα να φωτίσω. Οτι η αυταρχική διακυβέρνηση και η φαινομενικά ελευθεριακή οικονομική πολιτική μπορούν να λειτουργήσουν μαζί πιο εύκολα απ’ ό,τι νομίζουμε».

Και η δημοκρατία;

«Τα τελευταία περίπου 25 χρόνια είχαμε δύο είδη ανταγωνιστικών εκδοχών του νεοφιλελευθερισμού. Ο τεχνοκρατικός νεοφιλελευθερισμός της ΕΕ, που βασίστηκε στην αφαίρεση της λογοδοσίας από τους τοπικούς πληθυσμούς προς όφελος των διοικητικών κέντρων σε Βρυξέλλες και Φρανκφούρτη. Είχαμε συνεπώς αποπολιτικοποίηση, απο-δημοκρατικοποίηση, ώστε να δοθεί προτεραιότητα στην οικονομική αποτελεσματικότητα, τη διαχείριση και την ανάπτυξη. Αυτή ήταν η βασική κριτική απέναντι στον νεοφιλελευθερισμό.

Η σύντηξη ωστόσο ακροδεξιών, εθνο-νατιβιστικών δυνάμεων με μια πιο ωμή μορφή νεοφιλελευθερισμού, την οποία παρατηρούμε σήμερα, θέτει τη δική της πρόκληση στη δημοκρατία. Η έλλειψη σύνδεσης που είχαν οι άνθρωποι με τη διοίκησή τους τώρα μοιάζει να υπερ-αναπληρώνεται, με αποτέλεσμα η πολιτική να μετατρέπεται σε μια διαρκή διαδικασία ανατροφοδότησης και άμεσων αλληλεπιδράσεων, που μεσολαβούνται κυρίως από τις πλατφόρμες κοινωνικής δικτύωσης.

Το ότι ο Λευκός Οίκος παράγει πλέον συνεχώς χυδαία μιμίδια για να στέλνει στους πολίτες, δείχνοντας πλάνα ανθρώπων που συλλαμβάνονται βάναυσα, είναι ένας τρόπος να εξαγοραστεί η συγκατάθεσή τους με πραγματικά σαδιστικές παρορμήσεις. Είναι όλο αυτό μια κίνηση του εκκρεμούς προς την άλλη πλευρά, προς ένα είδος θερμής και άμεσης δημοκρατικής διακυβέρνησης στον αντίποδα της ψυχρής, τεχνοκρατικής διακυβέρνησης; Δεν το πιστεύω. Πρόκειται για μια ψευδαίσθηση».