Η επικίνδυνη γοητεία του αυταρχισμού

Μόνο οι μισοί νέοι στη Γαλλία, την Ισπανία και την Πολωνία θεωρούν ότι η δημοκρατία είναι το βέλτιστο πολίτευμα, ενώ ένας στους πέντε νέους Ευρωπαίους θα δεχόταν μια αυταρχική διακυβέρνηση υπό συγκεκριμένες συνθήκες. Τέτοια και άλλα παρόμοια στοιχεία, με κάποιες αυξομειώσεις, βλέπουν συχνά το φως της δημοσιότητας τα τελευταία χρόνια.

Πού οφείλεται άραγε αυτή η απατηλή γοητεία ή και ενίοτε νοσταλγία του αυταρχισμού; Και γιατί οι νέοι φαίνεται να είναι επιρρεπείς σε αυτή; «Το Βήμα» απευθύνθηκε στη δρα Αμπιγκεϊλ Μπράντφορντ, Leverhulme Early Career Research Fellow στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης (που βρέθηκε μάλιστα πρόσφατα στη χώρα μας για το Athens Democracy Forum) και τη δρα Κάτια Σάλομο, ερευνήτρια στο Πανεπιστήμιο Κάσελ, για απαντήσεις.

Στο πλαίσιο της τελευταίας μελέτης τους, οι δύο επιστήμονες συγκέντρωσαν στοιχεία που είχαν συλλεχθεί από το 1994 μέχρι το 2022 σε 36 ευρωπαϊκές χώρες και 15 αφρικανικές, με στόχο να εξετάσουν τις πολιτικές στάσεις διαφορετικών γενεών απέναντι στη δημοκρατία και τον αυταρχισμό.

Νιώθουν σήμερα οι νέοι κάποια γοητεία για τον αυταρχισμό; Και αν ναι, γιατί συμβαίνει αυτό;

Δρ Αμπιγκεϊλ Μπράντφορντ

Αμπιγκεϊλ Μπράντφορντ: «Eχω μελετήσει εκτενώς το πώς οι νέοι στην Αγγλία κατανοούν την ιστορία της βρετανικής αποικιοκρατίας, που ήταν ουσιαστικά ένα αυταρχικό σύστημα για πολλούς που ζούσαν υπό την κυριαρχία της, οι οποίοι δεν είχαν λόγο στον τρόπο που κυβερνούνταν. Τρία μοτίβα από την έρευνά μου μπορεί επίσης να βρίσκουν απήχηση σε άλλα ευρωπαϊκά πλαίσια.

Πρώτον, οι απόψεις των νέων διαφέρουν σε μεγάλο βαθμό, ακόμη και μεταξύ συμμαθητών με το ίδιο υπόβαθρο και τον ίδιο δάσκαλο. Αυτό αποκαλύπτει την κενότητα των λαϊκιστικών ισχυρισμών ότι τα σχολεία σήμερα “κατηχούν” τους νέους. Αυτή η θέση λαμβάνει ως δεδομένο ότι οι νέοι θα πιστέψουν οτιδήποτε τους πει μια αυθεντία. Οι άνθρωποι που διαδίδουν αυτές τις αφηγήσεις φαίνεται πως δεν έχουν συναντήσει ποτέ έφηβο στη ζωή τους. Οι νέοι δεν είναι παθητικοί δέκτες πληροφοριών – ερμηνεύουν και αμφισβητούν αυτά που ακούν.

Δεύτερον, ορισμένες ομάδες είναι πιο πιθανό να ρομαντικοποιήσουν ένα αυταρχικό παρελθόν από άλλες. Η πιο συνεπής διαφορά που έχω δει σχετίζεται με το φύλο: τα αγόρια είναι πιο πιθανό να βλέπουν τα αυταρχικά καθεστώτα ως καθεστώτα που εξασφαλίζουν “ευταξία” και “δύναμη”.

Ενας λόγος μπορεί να είναι ότι τα αγόρια και τα κορίτσια κατοικούν σε διαφορετικούς διαδικτυακούς κόσμους και εκτίθενται αλγοριθμικά σε διαφορετικές αφηγήσεις για το παρελθόν στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης».

Και το τρίτο;

Α. Μ.: «Το τρίτο είναι ότι ενώ οι περισσότεροι νέοι αναγνωρίζουν ότι τα αυταρχικά καθεστώτα ήταν βίαια και καταπιεστικά, πολλοί εξακολουθούν να δέχονται τους ισχυρισμούς για τα “οικονομικά οφέλη” που υποτίθεται ότι αυτά έφεραν. Συχνά διαχωρίζουν την πολιτική από την οικονομία: Δεν ρωτούν ποιους ωφέλησαν  αυτά τα “οφέλη”. Αντίθετα, πολλοί φαντάζονται αυτά τα καθεστώτα ως φορείς εκσυγχρονισμού, με κάποιες “παράπλευρες απώλειες”».

Το τι γίνεται στο σχολείο έχει σημασία;

Α. Μ.: «Ναι, έχει, ιδιαίτερα αν οι εκπαιδευτικοί και τα προγράμματα σπουδών διαιωνίζουν προσεγγίσεις του τύπου “υπήρχαν υπέρ και κατά” αντί να επικρίνουν ένα αυταρχικό καθεστώς. Αλλά το σχολείο δεν είναι ο μόνος παράγοντας. Είναι πιο σημαντικό να αντιληφθούμε πώς το σχολείο αλληλεπιδρά με πρωθύστερες πεποιθήσεις των μαθητών, με την ταυτότητά τους και το ευρύτερο πλαίσιο εντός του οποίου επιχειρούν να κατανοήσουν το παρελθόν».

Στην τελευταία σας μελέτη επικεντρωθήκατε στην Ευρώπη και την Αφρική. Υπάρχουν διαφορές;

Δρ Κάτια Σάλομο

Κάτια Σάλομο: «Μαζί με την Αμπιγκεϊλ συγκρίναμε τον βαθμό υποστήριξης της δημοκρατίας ή του αυταρχισμού σε διαφορετικές ηλικιακές ομάδες σε ευρωπαϊκές και αφρικανικές δημοκρατίες από τη δεκαετία του 1990 έως τις αρχές της δεκαετίας του 2020. Στην Ευρώπη, η Μεγάλη Υφεση του 2008 και η κρίση του ευρώ μείωσαν την υποστήριξη για τη δημοκρατία και έκαναν τις αυταρχικές εναλλακτικές λύσεις πιο ελκυστικές στις χώρες που επλήγησαν περισσότερο, καθώς και σε εκείνες που δεν είχαν μακρά, σταθερή ιστορία φιλελεύθερης δημοκρατίας. Τα καλά νέα είναι ότι, συνολικά, η υποστήριξη για τη δημοκρατία έχει ανακάμψει.

Τα κακά νέα είναι ότι για τους ανθρώπους που ενηλικιώθηκαν ή ήταν νέοι ενήλικοι κατά τη διάρκεια αυτών των χρόνων της κρίσης ο αντίκτυπος ήταν πιο διαρκής: ως γενιά, είναι πιο επικριτικοί απέναντι στη δημοκρατία και πιο ανοιχτοί σε αυταρχικές εναλλακτικές λύσεις από εκείνους που προηγήθηκαν, είναι δε πιθανό να παραμείνουν έτσι. Σε ορισμένες νεότερες δημοκρατίες, όπως η Αλβανία και η Κροατία, βλέπουμε ακόμη και μια ευρύτερη διαγενεακή μετατόπιση προς μια στάση μεγαλύτερης ανοιχτότητας στον αυταρχισμό».

Ενώ στην Αφρική;

Α. Μ.: «Στην Αφρική η εικόνα είναι ακόμη πιο ανησυχητική. Η υποστήριξη για τη δημοκρατία έχει μειωθεί σε όλες τις ηλικιακές ομάδες σε πολλές χώρες, με τις πιο απότομες μειώσεις στις νεότερες ηλικίες να παρατηρούνται σε χώρες όπου το επίπεδο δημοκρατίας παρέμεινε σχετικά σταθερό τις τελευταίες δεκαετίες, όπως η Σενεγάλη και η Ναμίμπια. Ακόμα πιο εντυπωσιακή είναι η αύξηση της υποστήριξης του αυταρχισμού μεταξύ των νέων σε χώρες που κάποτε θεωρούνταν δημοκρατικά “success stories”, όπως η Μποτσουάνα, ο Μαυρίκιος και η Νότια Αφρική».

Θα μπορούσε κανείς να μιλήσει σε συγκεκριμένες περιπτώσεις για νοσταλγία του αυταρχισμού;

Κ. Σ.: «Το ερώτημα σε ποιον βαθμό αυτό το άνοιγμα στον αυταρχισμό καθοδηγείται από μια νοσταλγία για το παρελθόν παραμένει ανοιχτό. Ενας τρόπος να το σκεφτούμε είναι ότι σε χώρες όπου τα προηγούμενα αυταρχικά καθεστώτα ήταν σχετικά “επιτυχημένα” στην παροχή βασικών υπηρεσιών – όπως η υγειονομική περίθαλψη, η εργασιακή ασφάλεια, η στέγαση – η νοσταλγία είναι πιθανό να παίξει μεγαλύτερο ρόλο».

Συμφωνείτε με τον όρο «δημοκρατική οπισθοδρόμηση» που χρησιμοποιείται συχνά για να περιγράψει την παρούσα κατάσταση παγκοσμίως;

Κ. Σ.: «Υπάρχουν πιθανώς διαφορετικοί ορισμοί του όρου, αλλά σε κάθε περίπτωση οι δημόσιες στάσεις απέναντι στη δημοκρατία και τον αυταρχισμό συνιστούν μια σημαντική πτυχή τους. Αυτές οι στάσεις διαμορφώνονται νωρίς και είναι αρκετά ανθεκτικές στην αλλαγή κατά τη διάρκεια της ζωής. Εάν μια γενιά μεγαλώσει λιγότερο αφοσιωμένη στη δημοκρατία και πιο ανοιχτή στον αυταρχισμό, αυτή δεν είναι μια παρωδική τάση.

Δεν πρόκειται απλώς για προσωρινή αναταραχή, αλλά για μια μακροχρόνια αποδυνάμωση της δημοκρατικής ανθεκτικότητας. Στην Ευρώπη, η οικονομική ανασφάλεια κατά τη διάρκεια των ετών της κρίσης φαίνεται να έχει επηρεάσει τον τρόπο με τον οποίο οι νέοι βλέπουν τη δημοκρατία, ακόμη και αν ο μακροπρόθεσμος αντίκτυπος είναι δύσκολο να μετρηθεί με ακρίβεια.

Είναι εντυπωσιακό ότι ακόμη και σε χώρες με ισχυρούς, σταθερούς δημοκρατικούς θεσμούς, που προστατεύουν τα βασικά δικαιώματα – συχνά παράλληλα με ισχυρά συστήματα κοινωνικής ασφάλισης – οι νέοι που ενηλικιώθηκαν ή ήταν νέοι ενήλικοι κατά τη διάρκεια των ετών της κρίσης έχουν γίνει πιο ανοιχτοί σε αυταρχικές εναλλακτικές λύσεις».

Αδιαφορεί στ’ αλήθεια η νεολαία για την πολιτική; Είναι αυτή η γοητεία/νοσταλγία του αυταρχισμού ένα ενεργητικό «parti pris» ή απλώς το σύμπτωμα μιας απογοήτευσης με το τρέχον πολιτικό προσωπικό;

Κ. Σ.: «Οι άνθρωποι συχνά συγχέουν δύο πολύ διαφορετικά πράγματα: την προσωρινή πολιτική δυσαρέσκεια μεταξύ των νέων και τις μακροχρόνιες αλλαγές εντός συγκεκριμένων γενεών. Η έρευνά μας δείχνει και τα δύο. Σε κάθε έτος έρευνας, οι νεότεροι ήταν πάντα λίγο πιο επικριτικοί απέναντι στη δημοκρατία (αυτό από μόνο του δεν αποτελεί απειλή, αν καταλήξουν λιγότερο επικριτικοί απέναντι στη δημοκρατία καθώς μεγαλώνουν). Αυτό ήταν ένα σχεδόν καθολικό μοτίβο. Αυτό που διαφέρει τώρα είναι ότι σε πολλές (αν και όχι σε όλες) τις ευρωπαϊκές και αφρικανικές χώρες αυτές οι επικριτικές στάσεις μεταξύ των σημερινών νέων γενεών φαίνεται να παραμένουν. Δεν είναι απλώς μια φάση την οποία θα ξεπεράσουν».