Τα δύο τους κεράκια σβήνουν αυτές τις ημέρες τα mRNA εμβόλια για τον SARS-CoV-2 τα οποία αποτέλεσαν ένα «δώρο» της επιστήμης στην ανθρωπότητα σώζοντας εκατομμύρια ζωές – σύμφωνα με μαθηματικά μοντέλα ειδικών του Imperial College του Λονδίνου, περί τις 20 εκατομμύρια ζωές σώθηκαν παγκοσμίως μόνο κατά το πρώτο έτος από την εμφάνιση των εμβολίων των οποίων η προσφορά ενάντια στην COVID-19 συνεχίζεται αμείωτη.

Και μπορεί η τεχνολογία mRNA να έλαβε την πρώτη επίσημη έγκριση για χρήση στον άνθρωπο μέσα από τα εμβόλια για τον πανδημικό κορωνοϊό, ωστόσο δεν είναι τόσο νέα όσο νομίζουμε – αντιθέτως, έχει μακρό παρελθόν.

Διαβάστε επίσης: Τι έδειξε μελέτη για την αποτελεσματικότητα της τρίτης δόσης των mRNA

Μακρόχρονος πειραματισμός

Συγκεκριμένα το αγγελιαφόρο RNA (messenger RNA), «ξαδελφάκι» του DNA το οποίο αποτελεί προϊόν μεταγραφής του και περιέχει τις απαραίτητες γενετικές πληροφορίες για την κωδικοποίηση των πρωτεϊνών, ανακαλύφθηκε ήδη από τη δεκαετία του 1960, ενώ η έρευνα σχετικά με το πώς θα μπορούσε το mRNA να μεταφερθεί στα κύτταρα άνθησε τη δεκαετία του 1970.

Θα αναρωτιέστε λοιπόν – και ευλόγως – γιατί απαιτήθηκαν τόσες δεκαετίες ώστε να φθάσει η στιγμή της κυκλοφορίας ενός mRNA εμβολίου. Η απάντηση είναι: εξαιτίας τεχνικών δυσκολιών. Η μεγαλύτερη πρόκληση ήταν πως όταν οι επιστήμονες επιχειρούσαν να εισαγάγουν το mRNA στα κύτταρα στο πλαίσιο πειραμάτων εκείνο αποικοδομείτο προτού καταφέρει να φθάσει σε αυτά και να μεταφέρει το «μήνυμά» του ώστε να προχωρήσουν στην κωδικοποίηση πρωτεϊνών.

Τη λύση στο μακροχρόνιο πρόβλημα έδωσε τελικώς η νανοτεχνολογία, χάρη στην οποία αναπτύχθηκαν λιπιδικά νανοσωματίδια – «φούσκες» λιπιδίων – τα οποία κλείνουν μέσα τους το mRNA προστατεύοντάς το ώσπου να εισέλθει στα κύτταρα και να δώσει τις… οδηγίες του που μεταφράζονται στην παραγωγή πρωτεϊνών (όπως η πρωτεΐνη-ακίδα του SARS-CoV-2) τις οποίες βλέπει το ανθρώπινο ανοσοποιητικό σύστημα και οικοδομεί την άμυνά του εναντίον τους. Και όλα αυτά χωρίς ποτέ να εισαχθεί ο εκάστοτε ιός μέσα στον ανθρώπινο οργανισμό!

Επιτυχία… πάνω στην ώρα

Τα πρώτα mRNA εμβόλια που βασίζονταν στην τεχνολογία των λιπιδικών νανοσωματιδίων αναπτύχθηκαν ενάντια στον φονικό ιό Εμπολα, ωστόσο, με δεδομένο ότι ο ιός αυτός ενδημεί στην Αφρική, δεν υπήρχε ενδιαφέρον από τον ανεπτυγμένο κόσμο για την εμπορική αξιοποίησή τους…

Οταν όμως ενέσκηψε η… οικουμενική ιογενής απειλή του SARS-CoV-2 και όλες οι χώρες και οι φαρμακευτικές εταιρείες επιδόθηκαν σε έναν αγώνα δρόμου για την ανάπτυξη αποτελεσματικών εμβολίων ενάντια σε έναν ιό που «σάρωνε» παγκοσμίως, η mRNA τεχνολογία, σαν… έτοιμη από καιρό, ήταν εκεί για να δώσει τη λύση. Και αποτέλεσε τη βάση εμβολίων που έχουν αποδειχθεί έως σήμερα άκρως αποτελεσματικά και ασφαλή.

Ηταν επόμενο λοιπόν μετά τη χορήγηση δισεκατομμυρίων δόσεων mRNA εμβολίων για την COVID-19 μέσα σε μόλις δύο έτη, στο πλαίσιο του μεγαλύτερου παγκόσμιου εμβολιαστικού προγράμματος στην ιστορία της ανθρωπότητας, το οποίο αποτέλεσε την καλύτερη απόδειξη της ασφάλειας και της αποτελεσματικότητας της mRNA τεχνολογίας, να έπεται μεγάλη… mRNA εμβολιαστική συνέχεια. Διότι μιλάμε για μια μεγάλη κληρονομιά, «τέκνο» της επιστήμης, που αποδεικνύεται ότι ήλθε για να μείνει χαράσσοντας ένα διαφορετικό και, όπως όλα δείχνουν, καλύτερο εμβολιαστικό μέλλον. Ας δούμε, τώρα που μια νέα χρονιά ανατέλλει, τι ετοιμάζεται στα εργαστήρια αλλά και τι δοκιμάζεται σε ανθρώπους με τη σφραγίδα του mRNA και αναμένεται να αλλάξει τον ρου των μεταδιδόμενων και μη νοσημάτων στα χρόνια που έρχονται (σε κάποιες περιπτώσεις ακόμα και μέσα στο 2023).

Η γρίπη στο στόχαστρο

Και ας ξεκινήσουμε από μια σταθερή ιογενή απειλή που κάθε χειμώνα δίνει δυναμικό «παρών» στοιχίζοντας εκατοντάδες χιλιάδες ζωές παγκοσμίως. Ο λόγος για τον ιό της γρίπης, ο οποίος, μετά τον πανδημικό κορωνοϊό, δεν ήταν δυνατόν να μη βρεθεί στο στόχαστρο της mRNA τεχνολογίας. Τόσο η  Pfizer όσο και η Μοderna έχουν ανακοινώσει ότι βρίσκονται σε προχωρημένο στάδιο κλινικών δοκιμών αντιγριπικών mRNA εμβολίων. Τα εμβόλια αυτά, εφόσον εγκριθούν, θα πρέπει να προσαρμόζονται κάθε χρόνο στις συστάσεις του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας για τα στελέχη γρίπης που επικρατούν, όπως συμβαίνει και σήμερα με τα «συμβατικά» εμβόλια για τη γρίπη.

Τα υπάρχοντα αντιγριπικά εμβόλια περιέχουν αδρανοποιημένους ιούς γρίπης. Ο ιός καλλιεργείται αρχικώς σε αβγά κότας και στη συνέχεια αδρανοποιείται μέσω ειδικής χημικής επεξεργασίας – η όλη διαδικασία χρειάζεται να διεξάγεται σε ειδικές εγκαταστάσεις και είναι πολύ χρονοβόρα. Η τεχνολογία mRNA υπόσχεται να την απλοποιήσει σημαντικά, αφού το μόνο που απαιτείται για την εφαρμογή της είναι να αλλάζει η αλληλουχία των μορίων RNA που χρησιμοποιούνται στο εμβόλιο ώστε αυτό να προσαρμόζεται στα εκάστοτε κυκλοφορούντα στελέχη του ιού. Ελπίζεται επίσης ότι τα mRNA εμβόλια για τη γρίπη θα είναι και πιο αποτελεσματικά από τα συμβατικά, τα οποία έχουν αποτελεσματικότητα στην αποτροπή της μόλυνσης με τον ιό που δεν ξεπερνά το 40%-60%.

Το εμβόλιο της Pfizer δοκιμάζεται αυτή τη στιγμή σε 25.000 εθελοντές (φάση ΙΙΙ κλινικών δοκιμών) και συγκρίνεται με τα συμβατικά αντιγριπικά εμβόλια. Το εμβόλιο της Moderna, παρότι έδωσε απογοητευτικά προκαταρκτικά αποτελέσματα, καθώς δεν φάνηκε να υπερέχει των συμβατικών εμβολίων, τον περασμένο Ιούνιο μπήκε και αυτό σε κλινικές δοκιμές φάσης ΙΙΙ.

Καθολικό ή διπλό;

Η τεχνολογία mRNA μοίρασε πρόσφατα υποσχέσεις και για ανάπτυξη ενός καθολικού εμβολίου για τη γρίπη. Ερευνητές του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια ανέπτυξαν ένα πειραματικό mRNA εμβόλιο το οποίο πέτυχε να επαγάγει αντισωματική απόκριση ενάντια και στα 20 γνωστά στελέχη γρίπης τύπου Α και Β σε πειράματα που έγιναν σε ποντίκια. Μάλιστα τα αντισώματα που παρήχθησαν στα ζώα παρέμειναν σε σταθερά υψηλό επίπεδο έως και επί τέσσερις μήνες, όπως ανέφεραν οι ερευνητές σε δημοσίευσή τους στην επιθεώρηση «Science». Το καθολικό εμβόλιο δοκιμάστηκε και σε κουνάβια με παρόμοια αποτελέσματα. Επόμενο βήμα για τους ειδικούς του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια είναι να περάσουν σε δοκιμές του εμβολίου σε ανθρώπους προκειμένου να φανεί αν μπορεί να προσφέρει εξίσου καλή προστασία.

Και αν όλα αυτά είναι άκρως υποσχόμενα, υπάρχουν και… διπλές mRNA υποσχέσεις. Για την ακρίβεια, οι εταιρείες Pfizer/BioNTech ανακοίνωσαν τον περασμένο Νοέμβριο ότι ξεκινούν κλινική δοκιμή φάσης Ι ενός mRNA συνδυαστικού εμβολίου κατά της γρίπης και του κορωνοϊού. Το «2 σε 1» εμβόλιο συνδυάζει το τετραδύναμο υποψήφιο mRNA εμβόλιο γρίπης της Pfizer και το εγκεκριμένο δισθενές προσαρμοσμένο στην παραλλαγή Ομικρον εμβόλιο των Pfizer/BioNTech. Συνολικά στην κλινική δοκιμή που διεξάγεται στις ΗΠΑ αναμένεται να συμμετάσχουν 180 υγιείς εθελοντές 18 έως 64 ετών – ο κάθε συμμετέχων θα παρακολουθηθεί επί έξι μήνες.

Ενάντια στον RSV

Και για να κλείσουμε την ιογενή τριάδα των ημερών μας – η τριδημία είναι άλλωστε το ιο-trend αυτής της περιόδου -, μεταξύ των στόχων των επιστημόνων που αναπτύσσουν mRNA εμβόλια είναι και ο αναπνευστικός συγκυτιακός ιός (Respiratory Syncytial Virus – RSV), για τον οποίο δεν υπάρχει εμβόλιο μέχρι σήμερα.  O RSV είναι ένας κοινός ιός του αναπνευστικού συστήματος ο οποίος προκαλεί συμπτώματα κρυολογήματος στα περισσότερα άτομα που προσβάλλει. Ωστόσο αποτελεί την κύρια αιτία βρογχιολίτιδας και πνευμονίας στα βρέφη κάτω του έτους αλλά και βρογχίτιδας και πνευμονίας στους ηλικιωμένους.

Διαφορετικές εταιρείες έχουν ήδη αναπτύξει mRNA εμβόλια για τον RSV και πιθανώς ορισμένα εξ αυτών θα λάβουν έγκριση κυκλοφορίας το 2023. Η Pfizer ανακοίνωσε μέσα στον Δεκέμβριο ότι η αρμόδια Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) εξετάζει το εμβόλιο που ανέπτυξε για τον RSV και αναμένεται να αποφασίσει έως τον ερχόμενο Μάιο αν θα το εγκρίνει για πρόληψη σε ενηλίκους 60 ετών και άνω. Με βάση τις κλινικές δοκιμές, το υποψήφιο εμβόλιο της Pfizer είχε αποτελεσματικότητα της τάξεως του 86% στην πρόληψη της σοβαρής νόσου του κατώτερου αναπνευστικού συστήματος και κατά 67% στην πρόληψη της ήπιας νόσου του κατώτερου αναπνευστικού συστήματος.

Για εγκύους και ηλικιωμένους

Σημειώνεται ότι η εταιρεία έχει ήδη αναπτύξει και mRNA εμβόλιο για τον RSV το οποίο θα χορηγείται στις εγκύους προκειμένου να προστατεύονται από τον ιό τα μωρά που θα φέρουν στον κόσμο. Σύμφωνα με αποτελέσματα κλινικής δοκιμής φάσης ΙΙΙ σε περίπου 7.400 εγκύους, το πειραματικό εμβόλιο είχε 81,8% αποτελεσματικότητα στην πρόληψη σοβαρής νόσησης του κατώτερου αναπνευστικού εξαιτίας του RSV σε βρέφη έως 90 ημερών, ενώ η αποτελεσματικότητα στην πρόληψη της σοβαρής νόσησης έως τους έξι μήνες ζωής ήταν 69,4%. Με βάση αυτά τα αποτελέσματα η εταιρεία βρισκόταν σε διαδικασία αίτησης για έγκριση κυκλοφορίας του εμβολίου έως το τέλος του 2022 στις ΗΠΑ ενώ αναμένεται να υποβάλει αιτήσεις και σε άλλες αρμόδιες αρχές μέσα στους επόμενους μήνες.

Στην κούρσα του mRNA εμβολίου για τον RSV έχει μπει και η GlaxoSmithKline, η οποία έχει υποβάλει στον Ευρωπαϊκό Οργανισμό Φαρμάκων (ΕΜΑ) αίτηση για έγκριση mRNA εμβολίου για τον RSV που θα προορίζεται για άτομα ηλικίας 60 ετών και άνω – το εμβόλιο βρίσκεται σε διαδικασία αξιολόγησης και οι αποφάσεις αναμένονται στα μέσα του 2023.

Ενα βήμα πριν από την έγκριση στις ΗΠΑ βρίσκεται και το mRNA εμβόλιο για τον RSV που έχει αναπτύξει η Moderna. Συγκεκριμένα, το mRNA εμβόλιο 1.345 για τον RSV βρίσκεται σε «εξπρές» διαδικασία αξιολόγησης από την FDA σε ό,τι αφορά χορήγηση σε άτομα ηλικίας 60 ετών και άνω. Κλινική δοκιμή φάσης ΙΙΙ στην οποία συμμετείχαν 24.000 εθελοντές (με τελικό στόχο συμμετοχής τα 34.000 άτομα) έδειξε ότι το εμβόλιο τουλάχιστον 11πλασιάζει τους τίτλους αντισωμάτων ενάντια στον ιό.

Σύμφωνα με τους υπευθύνους της εταιρείας, το εμβόλιό της, εφόσον λάβει έγκριση, θα μπορεί να αποτρέψει τουλάχιστον 1 εκατομμύριο λοιμώξεις του αναπνευστικού κάθε χρόνο παγκοσμίως. Παράλληλα η Moderna έχει ξεκινήσει κλινική δοκιμή φάσης Ι του εμβολίου και σε παιδιατρικό πληθυσμό. Η εταιρεία αναπτύσσει επίσης και ένα «3 σε 1» εμβόλιο για SARS-CoV-2, γρίπη και RSV – το εμβόλιο αναμένεται να αναπροσαρμόζεται κάθε χρόνο με βάση τα στελέχη που θα κυκλοφορούν.

Ενάντια σε «εξωτικά» και μη παθογόνα

Η λίστα των στόχων των mRNA εμβολίων φαίνεται να μην έχει τελειωμό. Πολλά και διαφορετικά παθογόνα – ορισμένα εκ των οποίων μπορεί να φαίνονται «εξωτικά» στους κατοίκους του δυτικού κόσμου αλλά στερούν πολλές ζωές σε άλλες γωνιές του πλανήτη – βρίσκονται στο μικροσκόπιο της Moderna, η οποία μέσα στο 2022 ανακοίνωσε ότι σκοπεύει να αξιοποιήσει την τεχνολογία mRNA για την ανάπτυξη εμβολίων ενάντια σε 15 επικίνδυνες νόσους, από τον ιό HIV ως τον δάγκειο πυρετό και τον ιό Εμπολα. Η εταιρεία ανακοίνωσε επίσης ότι θα διαθέσει δωρεάν την τεχνολογία mRNA που έχει αναπτύξει σε ερευνητές που δημιουργούν εμβόλια για αναδυόμενες νόσους μέσω του προγράμματός της mRNA Access.

Οι νέοι στόχοι της Μοderna είναι ο ιός ΗIV, ο ιός Τσικουνγκούνια που προκαλεί εγκεφαλίτιδα, ο αιμορραγικός πυρετός Κριμαίας-Κονγκό, ο δάγκειος πυρετός, ο ιός Εμπολα, η ελονοσία, ο αιμορραγικός πυρετός Μάρμπουργκ, ο αιμορραγικός πυρετός Λάσα, ο ιός που προκαλεί το σύνδρομο MERS (οξύ αναπνευστικό σύνδρομο Μέσης Ανατολής), ο ιός Νίπα που μεταδίδεται από νυχτερίδες και προκαλεί φλεγμονή του εγκεφάλου, ο πυρετός της ρηξιγενούς κοιλάδας (RVF) που ενδημεί στην Υποσαχάρια Αφρική, το σύνδρομο οξέος πυρετού με θρομβοπενία (ιός SFTS), η φυματίωση, ο ιός Ζίκα αλλά και ο ιός της ευλογιάς των πιθήκων, ο οποίος έχει προκαλέσει παγκόσμια ανησυχία τους τελευταίους μήνες.

Στο… mRNA στόχαστρο της εταιρείας για ανάπτυξη εμβολίων έχουν μπει επίσης ο έρπης των γεννητικών οργάνων και ο έρπης ζωστήρας – εμβόλιο για τον έρπητα ζωστήρα αναπτύσσουν και η Pfizer και BioNTech. Στο… εμβολιαστικό mRNA παιχνίδι έχει μπει και η γαλλική Sanofi, η οποία αναπτύσσει εμβόλια για τα χλαμύδια, ένα από τα πιο κοινά σεξουαλικώς μεταδιδόμενα νοσήματα.

Στο στόχαστρο και ο καρκίνος

Η εκκολαπτόμενη εμβολιαστική mRNA επανάσταση δεν θα αφορά μόνο τα μεταδιδόμενα νοσήματα αλλά και πολύ σοβαρές μη μεταδοτικές νόσους με πρώτιστο τον καρκίνο. Στα σκαριά βρίσκονται θεραπευτικά mRNA εμβόλια για διαφορετικές μορφές καρκίνου, τα οποία εκτιμάται ότι θα είναι διαθέσιμα σε μια διετία και θα είναι εξατομικευμένα: θα οδηγούν δηλαδή στην παραγωγή αντισωμάτων που θα στοχεύουν συγκεκριμένες μεταλλάξεις των καρκινικών κυττάρων με βάση το προφίλ του καρκίνου του κάθε ασθενούς.

Το μελάνωμα

Ενας από τους πρώτους και κύριους καρκινικούς στόχους είναι αυτή τη στιγμή το μελάνωμα, η πιο επιθετική μορφή καρκίνου του δέρματος στην οποία έχει αποδειχθεί ότι διαδραματίζει σημαντικό ρόλο το ανοσοποιητικό σύστημα. Η φαρμακευτική εταιρεία MSD έχει συμπράξει με τη Moderna με στόχο την ανάπτυξη εξατομικευμένου mRNA θεραπευτικού εμβολίου για το μελάνωμα. Το πειραματικό εμβόλιό τους με την κωδική ονομασία mRNA-4157/V940 δοκιμάζεται σε συνδυασμό με την αντικαρκινική ανοσοθεραπεία Keytruda της MSD σε κλινική μελέτη φάσης ΙΙ.

Ο καρκίνος των ωοθηκών

Σε φάση ΙΙ κλινικών δοκιμών βρίσκεται και πειραματικό εμβόλιο για το μελάνωμα της BioNTech – οι δοκιμές διεξάγονται σε συνεργασία με την ελβετική φαρμακοβιομηχανία Roche. Το μελάνωμα αποτελεί έναν από τους εμβολιαστικούς στόχους και της Pfizer, η οποία, σύμφωνα με δηλώσεις των επικεφαλής της, προσπαθεί να αναπτύξει θεραπευτικά mRNA εμβόλια για όλους τους συμπαγείς όγκους – συμπεριλαμβανομένων μεταξύ άλλων των όγκων του μαστού αλλά και των ωοθηκών. Ο καρκίνος των ωοθηκών αποτελεί στόχο και της Moderna όπως και ο μη μικροκυτταρικός καρκίνος του πνεύμονα.

Προσπάθειες ανάπτυξης mRNA εμβολίων γίνονται όμως και για άλλους μη μεταδοτικούς εχθρούς της υγείας. Σε φάση ΙΙ κλινικών δοκιμών βρίσκεται πειραματικό εμβόλιο της Moderna για την ισχαιμία του μυοκαρδίου, ενώ οι Pfizer/BioNTech αναπτύσσουν πειραματικό εμβόλιο για την πολλαπλή σκλήρυνση και η Sanofi για την ακμή.
Ο κατάλογος των υποψήφιων εφαρμογών μιας τεχνολογίας που αποδεικνύεται «θησαυρός» είναι σίγουρο ότι συνεχώς θα μεγαλώνει και μαζί του θα μεγαλώνει και ο αριθμός των ασθενών που θα ωφελούνται από τα mRNA εμβόλια. Αξία ανεκτίμητη (για τον παγκόσμιο πληθυσμό αλλά, χωρίς αμφιβολία, και για τις φαρμακευτικές εταιρείες…).