Σε ηλικία 101 ετών ο Ζόζεφ Σουτς καταδικάστηκε σε πρώτο βαθμό για τον θάνατο 3.518 κρατουμένων στο στρατόπεδο συγκέντρωσης Sachsenhausen. Οσοι θυμούνται την περίπτωση θα έχουν συγκρατήσει ότι μεταφέρθηκε κλινήρης στην αίθουσα του ποινικού δικαστηρίου. Επρεπε να πληρώσει για τη συμμετοχή του στα φρικτά εγκλήματα του ναζιστικού καθεστώτος, ακόμη κι αν αυτός ήταν ένας απλός φρουρός του στρατοπέδου.
Στη Χάγη εδρεύουν τα δύο Διεθνή Δικαστήρια που επιλήφθηκαν, το 2024, επί υποθέσεων σχετικών με τις στρατιωτικές επιχειρήσεις στη Γάζα: το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης, που επιλήφθηκε με αφορμή δύο προσφυγές, η πρώτη κατά του Ισραήλ και η δεύτερη κατά της Γερμανίας, για το έγκλημα της γενοκτονίας· και το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο, που εξέδωσε εντάλματα κατά δύο μελών της ισραηλινής κυβέρνησης για τέλεση εγκλημάτων πολέμου.
Επηρέασαν τη ροή των γεγονότων στη Γάζα οι επεμβάσεις αυτές της διεθνούς Δικαιοσύνης;
Οχι, θα απαντούσε κανείς, καθώς αυτές χρονολογούνται από το περασμένο έτος και οι συμφωνίες ειρήνης είναι μόλις πρόσφατες. Ομως, θα μπορούσε κάποιος να αντιλέξει ότι ούτε η αλλαγή προέδρου στις Ηνωμένες Πολιτείες είχε άμεσο αποτέλεσμα· μέχρι πρόσφατα ακόμη κυκλοφορούσαν σχέδια για την πλήρη εξολόθρευση της Χαμάς και για την απομάκρυνση του παλαιστινιακού πληθυσμού από τη Γάζα.
Τι άλλαξε λοιπόν;
Ο φόβος της διεθνούς ποινικής ευθύνης έγινε εντονότερος και πιο πιεστικός
Μια έκθεση εμπειρογνωμόνων του ΟΗΕ χαρακτήρισε, με κάποια δόση μεροληψίας είναι αλήθεια, ως γενοκτονία αυτό που συνέβαινε στις 16 Σεπτεμβρίου του 2025 στη Γάζα και η διεθνής κοινότητα, σε μεγάλο βαθμό, συμφώνησε. Παραδοσιακοί φίλοι του Ισραήλ κλονίστηκαν στη φιλία τους, και στο ίδιο το Ισραήλ, αλλά και στη διεθνή εβραϊκή Διασπορά, το ενιαίο μέτωπο υποστήριξης ήταν διασπασμένο.
Ας προσπαθήσουμε να συνδέσουμε μεταξύ τους μερικά κρίσιμα δεδομένα:
- Τον Μάρτιο του 2024 η Νικαράγουα προσφεύγει κατά της Γερμανίας ενώπιον του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης. Την κατηγορεί για συμμετοχή σε γενοκτονία επειδή προμηθεύει θανατηφόρο οπλισμό στο Ισραήλ. Η αίτηση προσωρινών μέτρων απορρίπτεται, γιατί η Γερμανία στο μεταξύ είχε σχεδόν εκμηδενίσει τις προμήθειες του υλικού, όμως το Δικαστήριο διακηρύσσει την έντονη ανησυχία του για τα διαδραματιζόμενα στη Γάζα και επαναλαμβάνει τη νομολογία του για τις ειδικές υποχρεώσεις των κρατών να ενεργούν, με όλες τους τις δυνάμεις, ώστε να προλαμβάνεται η γενοκτονία.
- Αυτό ήταν και το κεντρικό νόημα τριών αποφάσεων περί προσωρινών μέτρων που εξέδωσε το ίδιο Δικαστήριο από τον Ιανουάριο μέχρι τον Μάιο του 2024 στην υπόθεση Νότια Αφρική κατά Ισραήλ. Επικαλούμενο εμπρηστικές δηλώσεις ισραηλινών αξιωματούχων μετά την 7η Οκτωβρίου 2023 και απειλές ότι θα σταματήσει η παροχή νερού και τροφής στη Γάζα, το Δικαστήριο διέγνωσε κίνδυνο τέλεσης γενοκτονίας. Μια διαπίστωση που, σε αντίθεση με τα εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, γεννά αφ’ εαυτής διεθνείς υποχρεώσεις πρόληψης, όχι μόνο του άμεσα εμπλεκόμενου κράτους, αλλά όλων των κρατών του κόσμου, ανάλογα με τη δύναμη και τις δυνατότητες ενέργειας που διαθέτουν.
- Η ιδιαιτερότητα του διεθνούς καθεστώτος της γενοκτονίας – και η μέγιστη σημασία της έναντι των λοιπόν διεθνών εγκλημάτων – έγκειται πράγματι στο εξής: όταν διαπιστωθεί ο κίνδυνος γενοκτονίας, αμέσως μεν γεννώνται θετικές υποχρεώσεις σε όλη τη διεθνή κοινότητα για την πρόληψή της· όμως η δυνατότητα απόδοσης ευθυνών αρχίζει όταν, στο τέλος της διαδρομής, θα διαπιστωθεί επίσημα, με απόφαση του Δικαστηρίου, ότι τελέστηκε όντως γενοκτονία. Από τη διαπίστωση του κινδύνου μέχρι την τελική απόφαση μπορεί να περάσουν χρόνια. Είναι μια γκρίζα ζώνη. Κανείς δεν ξέρει αν υφίσταται γενοκτονία, όλοι μπορεί να υποθέτουν και να επιχειρηματολογούν.
- Οι ποινικές διώξεις που ασκήθηκαν, τον Μάιο του 2024, από το Διεθνές Ποινικό Δικαστήριο έδωσαν άλλο βάθος στην υπόθεση. Στρέφονται κατά δύο μόνο ηγετών ενός συγκεκριμένου κράτους, όμως η υπόθεση Ζόζεφ Σουτς και γενικώς το νομικό καθεστώς των εγκλημάτων πολέμου μάς επιτρέπουν να δεχθούμε ότι μπορεί να διωχθούν μέχρι και οι απλοί στρατιώτες που συμμετέχουν στις θανατηφόρες επιχειρήσεις. Στις διακοπές τους στην Ελλάδα, τουρίστες Ισραηλινοί θα μπορούσαν να συλληφθούν ως συναυτουργοί και να οδηγηθούν στη Χάγη αν απλώς υπηρέτησαν στον στρατό της χώρας τους κατά την κρίσιμη περίοδο.
- Η προσωπική ποινική ευθύνη των ηγετών τρίτων χωρών μπορεί να θεμελιωθεί στην ίδια λογική. Αν το 2027, όπως αναμένεται, το Διεθνές Δικαστήριο της Χάγης εκδώσει την τελική του απόφαση για το αν τελέστηκε γενοκτονία και πει ότι όντως τελέστηκε, η γκρίζα ζώνη από το 2024 στο 2027 θα φωτιστεί. Και τότε, για κάθε τρίτο κράτος – όπως για τη Γερμανία που είδαμε πιο πάνω – θα μπορούσε να αναζητηθεί η διεθνής του ευθύνη. Αλλά όχι μόνο αυτή: και η προσωπική ποινική ευθύνη των ηγετών των κρατών αυτών κατά την κρίσιμη χρονική περίοδο.
Σενάριο φαντασίας ή επαληθεύσιμη υπόθεση εργασίας;
Σενάριο, θα έλεγαν κάποιοι, που δεν επιβεβαιώνεται από τη διεθνή νομολογία για το πέρασμα από την ευθύνη του κράτους στην ποινική ευθύνη των ηγετών του. Απολύτως ορθό. Ομως αν είσαι εσύ ο ηγέτης, ως άνθρωπος, δεν θα ήθελες ποτέ να το διακινδυνεύσεις, όταν μάλιστα, όπως για τον Ζόζεφ Σουτς, η ευθύνη κινδυνεύει να σε κυνηγάει μέχρι την έσχατη μέρα της ζωής σου.
Η θρυαλλίδα ήταν η έκθεση των εμπειρογνωμόνων του ΟΗΕ του περασμένου Σεπτεμβρίου. Μαζί με τις εικόνες βιβλικής καταστροφής, χωρίς προφανείς πολιτικούς λόγους, στην πόλη της Γάζας, μαζί με τους τεράστιους καταυλισμούς προσφύγων στις αμμώδεις ακτές και την έντονη πίεση στον τοπικό πληθυσμό για εγκατάλειψη όλης της ζώνης. Οι κυβερνήσεις στην Ευρώπη και τη Βόρεια Αμερική δεν μπορεί να αγνοούν τη διεθνή ευθύνη που εκκρεμεί επάνω τους, ούτε στο Ισραήλ μπορεί να μην είναι γνωστή η δυνατότητα αναζήτησης διεθνούς ποινικής ευθύνης από τους στρατιώτες του.
Ηταν λοιπόν ο φόβος της Χάγης που οδήγησε, περισσότερο από οτιδήποτε άλλο, στη Συμφωνία της 13ης Σεπτεμβρίου στο Σαρμ ελ Σέιχ;
Ως υπόθεση εργασίας είναι κάτι που δεν μπορεί να αποκλειστεί εύκολα. Αλλά, για τους αισιόδοξους, για όσους ακόμη πιστεύουν στη δύναμη της διεθνούς Δικαιοσύνης, είναι αυτή η υπόθεση εργασίας που έχει τις περισσότερες πιθανότητες η Ιστορία να την επαληθεύσει.
* Ο κ. Ιωάννης Σαρμάς είναι τέως υπηρεσιακός πρωθυπουργός, επίτιμος πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου
