Βρισκόμαστε στον Νοέμβριο του 1933. Ο Χίτλερ εδραιώνει το εθνικοσοσιαλιστικό του καθεστώς, η Γερμανία και άλλες χώρες επιδίδονται σε ένα ξέφρενο «ράλι» εξοπλισμών, ενώ η Κοινωνία των Εθνών (που υποτίθεται ότι θα διασφάλιζε την ειρήνη) απλά παρακολουθεί τις εξελίξεις. Είναι προφανές ότι «κυοφορείται» ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος.
Η προοδευτική εφημερίδα «Ανεξάρτητος», με εκδότη την εμβληματική φυσιογνωμία της δημοσιογραφίας Δημήτριο Πουρνάρα, προειδοποιεί χωρίς περιστροφές για την έκρηξη του νέου Παγκοσμίου Πολέμου: «Ζώμεν εις μίαν εποχήν, όπου βαρειά, απειλητικά, πολεμικά σύννεφα θολώνουν τον ορίζοντα. Εις όλον τον κόσμον οι πολιτικοί και οι στρατιωτικοί αρχηγοί θεωρούν πολύ προσεχή, άμεσον σχεδόν ένα νέον παγκόσμιον πόλεμον. Το μέλλον της ανθρωπότητας και ο πολιτισμός της διατρέχουν τον πιο σοβαρόν κίνδυνον. Αλλά κανείς από όλους τους ηγέτας που κρατούν εις τα χέρια τους την τύχη των λαών, δεν κάνει τίποτε διά να εμποδίση ένα καινούργιο μακελειό. (…) Ο αφοπλισμός, είναι μια λέξις κενή, που βρίσκει την δικαίωσίν της μόνον εις τους πιο εντατικούς εξοπλισμούς! Οσον διά την Κοινωνίαν των Εθνών, αυτή έχει ξεπέσει εις την συνείδησιν όλου του κόσμου ως οργανισμός της ειρήνης. Το βλέπει κανείς καθαρά, ότι οδηγούμεθα με καταπληκτικήν ταχύτητα ή καλλίτερα μας οδηγούν προς ένα νέον 1914. (…) Αρα όλα έχουν ετοιμασθή και δεν απομένει τίποτε άλλο παρά η αφορμή, το πρόσχημα!». Μεγαλύτερη όμως αξία έχουν οι ακόλουθες αναφορές της εφημερίδας, οι οποίες θα μπορούσαν κάλλιστα να μεταφερθούν και στο σήμερα: «Βέβαια ζητούν να βρουν ηθικήν δικαίωσιν διά τας πολεμικάς προετοιμασίας εις ένα αρχαίο γνωμικό: “Εάν θέλεις ειρήνην, παρασκευάζου διά τον πόλεμον” και προσπαθούν να πείσουν τους λαούς ότι έτσι είναι τα πράγματα. Αλλά το “σοφόν” αυτό γνωμικόν ποτέ δεν είχε καμίαν αξίαν, ποτέ δεν εξησφάλισε τους λαούς. Ηταν πάντοτε το πρόσχημα, η παγίδα καλλίτερα».
Αν κάποιος βέβαια ξεχωρίζει (με αρνητική έννοια) στις περιγραφές της εφημερίδας, αυτός είναι ο Χίτλερ: «Και εις την Ευρώπην; Και εδώ έκαμε την εμφάνισίν του ο εκλεκτός της ανθρωπότητος, ο Χίτλερ. Απειλεί όλον τον κόσμον και ζητεί να εξοπλισθή. Θέλει να προετοιμασθή διά τον πόλεμον, διότι επιθυμεί την ειρήνην! (…) Οι υπουργοί των Εξωτερικών των άλλων Δυνάμεων βροντοφωνάζουν ότι ο Χίτλερ αποτελεί κίνδυνο διά την ανθρωπότητα, διά τον πολιτισμόν, ότι είναι έτοιμος να μπλέξη τον κόσμον εις ένα νέον 1914. Δεν έχει κανείς αντίρρησιν δι’ αυτό, αλλά έχει δικαίωμα να ερωτήση μήπως και αυτοί φέρουν ένα μέρος ευθύνης διά την άνοδον του Χίτλερ εις την εξουσίαν;».
Συμπερασματικά: «Δεν υπάρχει αμφιβολία ότι ασφαλώς βαδίζομεν εις μίαν νέαν ανθρωποσφαγήν. Δι’ αυτό όμως θα ήταν ίσως σκόπιμο να ξαναφέρουμε εις την μνήμην εκείνων που θα κληθούν να δώσουν τα νειάτα τους τροφήν εις τα κανόνια, μερικούς αριθμούς από τον τελευταίον παγκόσμιον πόλεμον. (…) Συνολικά εις όλας τας χώρας αι απώλειαι εις ανθρώπους από τον παγκόσμιον πόλεμον ήσαν: 9 εκατομμύρια νεκροί, 19 εκατομ. τραυματίαι και 31/2 εκατομ. ανάπηροι. (…) Αλλ’ όταν αυταί ήσαν μόνον εις ανθρώπους αι απώλειαι από τον παγκόσμιο πόλεμο ημπορεί κανείς να μείνη αδιάφορος και απαθής εις τας πυρετώδεις πολεμικάς παρασκευάς ενός νέου φοβερωτέρου πολέμου που έρχεται; Ημπορεί να κλείνη κανείς τ’ αυτιά του εις τας πολεμικάς ιαχάς και εις τα προσκλητήρια που ακούονται παντού, που κυριαρχούν εις όλην την ατμόσφαιραν; (…) Ο εργαζόμενος λαός πρέπει ν’ αντιτάξη την πλέον σκληράν και αδιάκοπον αντίστασιν εις τον πόλεμον».
Η βεβαιότητα του Γ. Κονδύλη
Αυτά όμως που βλέπει η εφημερίδα «Ανεξάρτητος», δεν τα βλέπουν όλοι οι έλληνες πολιτικοί αρχηγοί της εποχής, όπως μας υπενθύμισε πρόσφατα ο καλός συνάδελφος της Φιλοσοφικής Σχολής του ΕΚΠΑ, Μανώλης Κούμας. Ετσι λοιπόν δίνουν τις ακόλουθες απαντήσεις στην εφημερίδα, όσον αφορά τον κίνδυνο έκρηξης ενός νέου παγκοσμίου πολέμου:
Ο υπουργός των Στρατιωτικών και αρχηγός του Εθνικού Ριζοσπαστικού Κόμματος, Γεώργιος Κονδύλης, δηλώνει μεν ότι ουδέποτε πίστεψε ότι «θα επικρατήση αιωνία ειρήνη εις την ανθρωπότητα και αδιατάρακτος γαλήνη». Πλην όμως όσον αφορά την άμεση έκρηξη ενός νέου Παγκοσμίου Πολέμου, ο Κονδύλης είναι απόλυτα κατηγορηματικός και δηλώνει με βεβαιότητα: «Οπωσδήποτε όμως δεν βλέπω άμεσον την απειλήν ενός νέου πολέμου».
Η γερμανική αστοχία του Γ. Καφαντάρη
Στην ίδια κατεύθυνση και ο αρχηγός των Προοδευτικών, Γεώργιος Καφαντάρης: «Αφελείς είναι εκείνοι οι οποίοι τυχόν επίστευσαν ότι επρόκειτο να εμπεδωθή αιωνία γαλήνη της ανθρωπότητος διά μιας (…) αλλά εγώ είμαι βέβαιος ότι θα κατορθωθή να παρακαμφθή και ο σκόπελος αυτός, χωρίς να φθάσωμεν εις μίαν έκρηξιν αιματηρών πολέμων».
Εκεί όπου ο Καφαντάρης αστοχεί εντελώς στις προβλέψεις του, είναι όσον αφορά τη Γερμανία: «Η Γερμανία από την οποίαν υποτίθεται ότι προέρχεται κυρίως η απειλή της διαταραχής, είναι τελείως απεμονωμένη, στερείται παρασκευής και δεν ήτο επομένως σε θέσιν το χιτλερικό καθεστώς, και αν ακόμη κατά βάθος το ήθελε, να ανάψη την θρυαλλίδα νέων συρράξεων». Οσον αφορά τις υπόλοιπες χώρες, «αι μεν ηττημέναι είναι μικραί και ανίσχυροι, αι δε νικήτριαι ευχαριστημέναι εκ των συνθηκών, ώστε να μην σκέπτωνται ουδέ πόρρωθεν να τας κλονίσουν, και δη διά νέων πόλεμων». Εξάλλου, οι λαοί «είναι απαράσκευοι ψυχικώς διά νέαν αλληλοσφαγήν και θα χρειασθή πολύς χρόνος διά να εφοδιασθούν τα κράτη με την απαραίτητον πολεμικήν πανοπλίαν. Το συμπέρασμά μου είναι ότι είναι έωλοι οι φόβοι επικειμένων πολεμικών γεγονότων».
Ρεαλισμός και αφέλεια από τον Αλ. Παπαναστασίου
Ο αρχηγός του Αγροτοεργατικού Κόμματος, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, είναι κατ’ αρχήν περισσότερος ρεαλιστής: «Κίνδυνος συρράξεως ασφαλώς υφίσταται. Η αποσόβησίς του θα εξαρτηθή κατά πρώτον και κύριον λόγον εκ της στάσεως της Γερμανίας. (…) Αν δεν κατορθωθή να επέλθη συνεννόησις και εάν η Γερμανική Κυβέρνησις παραβιάση αναφανδόν τας διατάξεις της Συνθήκης των Βερσαλλιών και εκδηλώση επί μάλλον και μάλλον τας εχθρικάς διαθέσεις απέναντι των άλλων Δυνάμεων, η σύρραξις θα είναι δύσκολον ν’ αποφευχθή».
Παρ’ όλα ταύτα, ακόμα και ο Παπαναστασίου χαρακτηρίζεται από μια μάλλον «ρομαντική αφέλεια», όπως φαίνεται από την απάντηση που δίνει στο ακόλουθο ερώτημα: «Δικαιολογείτε τας τελευταίας κινήσεις που παρατηρούνται όπως η Ελλάς εντείνη τας πολεμικάς προπαρασκευάς της; -Νομίζω ότι αι ανησυχίαι είναι υπερβολικαί».
Στη δε ερώτηση αν «ως πατήρ της ιδέας της Βαλκανικής συναδελφώσεως, φρονείτε ότι ημπορεί να πραγματοποιηθή εις τα σημερινά κοινωνικά πλαίσια η Βαλκανική Ομοσπονδία;», απαντά ως ακολούθως: «Βεβαίως νομίζω. Δεν είναι (…) σοβαρόν να υποστηρίζεται ότι διά να αδελφωθούν οι λαοί πρέπει ν’ ανατραπή το καθεστώς. Εν όσω ο δημόσιος βίος στηρίζεται εις τας δημοκρατικάς αρχάς και εν όσω αι αγροτικαί και εργατικαί μάζαι απολυτρούνται από την επιρροήν των προσωπικών αστικών κομμάτων, τόσον ευκολώτερον είναι νομίζω να αδελφωθούν οι λαοί». Η ιστορία των Βαλκανίων δεν επιβεβαίωσε πάντως τις προβλέψεις του Παπαναστασίου.
Ο Ι. Σοφιανόπουλος για τους εξοπλισμούς
Ο πιο ρεαλιστής απ’ όλους φαίνεται να είναι ο αρχηγός του Αγροτικού Κόμματος, Ιωάννης Σοφιανόπουλος, ο οποίος με γλαφυρή γλώσσα «προειδοποιεί» τους «εξ ιδιοσυγκρασίας ευδαίμονας πολιτικούς»: «Η σημερινή ανακάθαρσις της Γερμανίας από κάθε διεθνιστικόν και ηττοπαθές στοιχείον δεν είναι παρά το προοίμιον του πολεμικού συναγερμού, ο οποίος ανέκαθεν εξεπήδησεν από τους τευτονικούς δρυμούς και εκαλλιεργήθη εις τας ψυχάς των δολιχοκεφάλων νέων της και των ξανθών γυναικών της. Διά τούτο η αποχώρησις της Γερμανίας από την ΚΤΕ είναι (…) προμήνυμα θυέλλης. Αν δε τα ανωτέρω εκτεθέντα δεν είναι αρκετά να πείσουν τους εξ ιδιοσυγκρασίας ευδαίμονας πολιτικούς, φαντάζομαι ότι θα πρέπη τουλάχιστον να τους συνηθίση με τας πραγματικότητας, ο πυρετός των εξοπλισμών, που κατέλαβε τα διάφορα κράτη, μικρά και μεγάλα. Δεν είναι μόνο η Γερμανία, η οποία εξοπλίζεται και ετοιμάζει στρατόν κεραυνοβόλου δράσεως. (…) Δίπλα εις την ως αστακός εξωπλισμένην Γαλλίαν, δίπλα εις την ετοιμοπόλεμον, ψυχή τε και εφοδιασμώ Ιταλίαν, δίπλα εις την γηραιάν Αγγλίαν, που προσθέτει νέας μονάδας εις τον ισχυρόν στόλον της, δίπλα εις τον εξοπλιστικόν ανταγωνισμόν των Ιαπώνων και των Βορειοαμερικανών, δίπλα εις την ετοιμοπόλεμον Μικράν Αντάντ, εξοπλίζεται όχι καν μόνον το Βέλγιον με τας τελευταίας εξ ενός δισεκατομμυρίου πολεμικάς πιστώσεις, αλλά και αυτή η Σουηδία με το σοσιαλιστικώτατον υπουργείον της και όπερ το σπουδαιότερον αυτή αύτη η επί μίαν εκατονταετίαν σεβαστή εις την ουδετερότητά της Ελβετία».
Η αισιοδοξία του Αλ. Μυλωνά
Ο αρχηγός του άλλου Αγροτικού Κόμματος, Αλέξανδρος Μυλωνάς, εμφανίζεται μάλλον αρνητικός στο ενδεχόμενο ενός νέου Παγκοσμίου Πολέμου. Αρχικά βέβαια τονίζει ότι «η μεταβολή των συνόρων διά των συνθηκών και η δημιουργία νέων κρατών διά καταμερισμού άλλων και η ύπαρξις πολλών μειονοτήτων εντός των νέων ορίων προκαλούν ποικίλας εχθρότητας. (…) Προς τούτοις η δικτατορική διακυβέρνησις εις τινά κράτη, και δη εις την Γερμανίαν, θα έπρεπε να προκαλή φόβους, εφ’ όσον η θέλησις του δικτάτορος και όχι μιας κυβερνήσεως στηριζομένης εις ελεύθερον λαϊκόν πολίτευμα, δύναται να εξαπολύση την σύρραξιν».
Υπάρχει όμως και το «αλλά»: «Αλλ’ εάν πάντες οι λόγοι ούτοι θ’ αποτελούν, ως είπον, μαύρα σύννεφα διά την ειρήνην προπολεμικώς, η μεταπολεμική κατάστασις, ο πρόσφατος όλεθρος και η συντριβή όχι μόνον των ηττημένων, αλλά και των νικητών, η νωπή φρίκη εκ των φρικαλεοτήτων του πολέμου και ο κάματος, η μεταβολή της διανοητικότητος των μαζών, το ξύπνημα και ο διάχυτος πόθος αυτών, προς οικονομικήν και κοινωνικήν χειραφέτησιν, πάντα ταύτα συνέχουν και αναστέλλουν τας πολεμικάς, σωβινιστικάς τάσεις των ολίγων. (…) Εχω την πεποίθησιν ότι εις το προσεχές μέλλον – εφ’ όσον είναι δυνατόν κανείς να προβλέψη – δεν θ’ αποπειραθή κανένα κράτος ν’ ανάψη τον πόλεμον, διότι γνωρίζει ότι η φωτιά θα κατακαύση και αυτό. (…) Είμαι αισιόδοξος ότι η μεταπολεμική ανάγκη της ειρήνης θα επικρατήση».
Η αρχική πρόβλεψη του Ι. Μεταξά
Στην έρευνα της εφημερίδας δεν εμφανίζεται ο Ιωάννης Μεταξάς. Ωστόσο, στα τέλη Φεβρουαρίου-αρχές Μαρτίου 1934, σε συνεδρίαση των πολιτικών αρχηγών για το Βαλκανικό Σύμφωνο, είχε υποστηρίξει ότι δεν ήταν πιθανός ένας πόλεμος στην Ευρώπη υπό τις τότε κρατούσες περιστάσεις: «Δεν δύναμαι βεβαίως να γνωρίζω, αν θα γίνη καμμία επανάστασις εις κανένα Κράτος, αλλά κατά τας ανθρωπίνους προβλέψεις σε 20-30 χρόνια δεν φαίνεται να έχωμεν πόλεμον, εφ’ όσον διατηρείται η σημερινή νοοτροπία των Γερμανών. (…) Δεν νομίζω ότι είναι δυνατός ο πόλεμος εις την Ευρώπην σήμερον». Ο Μεταξάς το 1936 αλλάζει την άποψή του και θεωρεί πλέον πιθανό τον πόλεμο. Αλλά τότε ήταν μάλλον αργά…
Ο κ. Σπύρος Βλαχόπουλος είναι καθηγητής της Νομικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
