Το βιβλίο της Ελένης Μπεζέ «Νέα Ζωή», Ελληνες Εβραίοι μετά τη Σοά (εκδ. Αγρα) είναι η πλέον εμπεριστατωμένη μελέτη σε συνέχεια όσων έχουν γραφτεί μέχρι σήμερα για το Ολοκαύτωμα των Ελλήνων Εβραίων. Η ιστορικός, μεταδιδακτορική ερευνήτρια του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, ασχολείται με την περίοδο της ανασυγκρότησης της κατεστραμμένης εβραϊκής κοινότητας στην Ελλάδα και του δύσκολου αγώνα να επιστρέψουν οι επιζώντες στη ζωή, εκείνοι που κρύφτηκαν ή πήραν μέρος στην Αντίσταση και οι ελάχιστοι που επέστρεψαν από τα στρατόπεδα.

Για πρώτη φορά έχουμε μια καλά τεκμηριωμένη παρουσίαση των απερίγραπτων δυσκολιών της επιστροφής που αντιμετώπισαν άνθρωποι σφραγισμένοι από το τραύμα του Αουσβιτς: είχαν χάσει κυριολεκτικά τα πάντα, όχι μόνο την οικογένεια. Τα σπίτια και τα καταστήματά τους είχαν περιέλθει σε άλλους μέσω των επιτροπών «μεσεγγυούχων» που είχαν ορίσει οι κατοχικές κυβερνήσεις για τη διαχείριση των εβραϊκών περιουσιών.

Βρέθηκαν χωρίς στέγη και τροφή, με σοβαρά προβλήματα υγείας, ενώ ακόμη και τα έπιπλα των σπιτιών τους ή οι καρέκλες και ο πολυέλαιος της συναγωγής κοσμούσαν χριστιανικά σπίτια, δημόσια κτίρια και κέντρα διασκεδάσεως. Η Θεσσαλονίκη, πόλη με τον μεγαλύτερο εβραϊκό πληθυσμό, είχε γίνει ένα «οστεοφυλάκιο αναμνήσεων», όπως έγραψε ο ιστορικός Σέσιλ Ροθ που την επισκέφθηκε μετά την απελευθέρωση.

Η ιστορικός Ελένη Μπεζέ.

Η συγγραφέας παρουσιάζει το υλικό της με ακρίβεια, αμεροληψία και αίσθημα δικαιοσύνης. Μέσα από την έρευνα σε ιδιωτικά και δημόσια αρχεία, στον Τύπο, σε μαρτυρίες και φωτογραφίες, παρακολουθεί την ανασύσταση της εβραϊκής κοινότητας στην Ελλάδα του Εμφυλίου. Οι τρέχουσες συνθήκες οδήγησαν πολλούς αριστερούς Εβραίους στη Μακρόνησο, ενώ το νομικό πλαίσιο για την επιστροφή των περιουσιών απεδείχθη ανεφάρμοστο, λόγω της απαίτησης εγγράφων που ήταν πρακτικά αδύνατο να προσκομίσουν οι διασωθέντες, κυρίως νέα παιδιά, που επέζησαν έχοντας χάσει τα προσωπικά τους έγγραφα και χρειάζονταν δικηγόρους και χρήματα.

Δυστυχώς, η επιστροφή σε μια ασφαλή ζωή των Ελλήνων Εβραίων δεν ήταν ένα success story, όπως θα προσδοκούσε ο καλοπροαίρετος και απληροφόρητος αναγνώστης, αφού οι περισσότεροι πήραν τον δρόμο της μετανάστευσης στο Ισραήλ, στις ΗΠΑ και αλλού. Ανάμεσά τους νέοι που είχαν πολεμήσει στο αλβανικό μέτωπο, όπως ο Μαρσέλ Νατζαρή, με συνείδηση μιας νέας ελληνοεβραϊκής ταυτότητας.

Η επιστροφή των γυναικών

Πολλές σκέψεις γεννούν οι σελίδες του βιβλίου στις οποίες γίνεται ιδιαίτερη αναφορά στη γυναικεία παρουσία. Για τις γυναίκες από τα στρατόπεδα, που οι περισσότερες ήταν νέα κορίτσια, η επιστροφή ισοδυναμούσε με πένθος αλλά και έξοδο από τον προπολεμικό τρόπο ζωής. Η προστασία της οικογένειας είχε αντικατασταθεί από τα μαθήματα κτηνωδίας του Αουσβιτς. Είχαν επιβιώσει από τύχη. Το βασικότερο πρόβλημα ήταν αυτό της στέγης. Επίσης τους έλειπαν η τροφή και ο ρουχισμός.

Καθώς προέρχονταν κυρίως από φτωχές, πατριαρχικές οικογένειες, δεν είχαν τα εφόδια για να διεκδικήσουν τα δικαιώματά τους. Χάρη στην έρευνα της συγγραφέως μαθαίνουμε ότι πρωτίστως λειτούργησε η γυναικεία αλληλεγγύη: τον Μάιο του 1945 Εβραίες της Θεσσαλονίκης, κυρίως αριστερές, σύστησαν μια επιτροπή με στόχο την περίθαλψη και δημιουργία στέγης για τα άστεγα κορίτσια.

Σύντομα ξένες εβραϊκές και αμερικανικές οργανώσεις ανέλαβαν το έργο της στέγασης και περίθαλψης των Εβραίων ομήρων σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη. Τότε φάνηκε καθαρά η μειονεκτική θέση της γυναίκας, πρώτα από το γεγονός ότι οι όμηροι που άρχισαν να επιστρέφουν από τον Μάρτιο του 1945 ήσαν άνδρες. Οι γυναίκες επέστρεψαν μήνες μετά. Ο λόγος ήταν ότι μέσα στο χάος που επικράτησε όταν απελευθερώθηκε το Αουσβιτς, ήταν δύσκολο να συνεννοηθούν με τους ρώσους ελευθερωτές λόγω απουσίας κοινωνικοποίησης πέρα από το πλαίσιο της εθνικής ομάδας τους.

Οι Ρώσοι, χωρίς να ρωτήσουν τον τόπο κατοικίας τους, τις φόρτωναν σε τρένα με προορισμό τα βορειοανατολικά. Εκεί τους παρείχαν φιλοξενία μέχρι να ληφθούν αποφάσεις για τον προορισμό τους. Οσες κατάφεραν να βρεθούν στην αμερικανική επικράτεια, σε στρατόπεδα για εκτοπισμένους (displaced persons), είχαν καλύτερη τύχη, αλλά ο φόβος, η δυσπιστία και η σκληρή επίγνωση ότι έχουν χάσει οριστικά την προστασία της οικογένειας τις καθιστούσαν ευάλωτες.

Η διαφοροποίηση ανδρών και γυναικών φάνηκε καλύτερα στη συνέχεια: ενώ στους άνδρες άστεγους ομήρους, μετά την επιστροφή τους, οι ξένες οργανώσεις έδωσαν χρήματα για να μείνουν σε ενοικιαζόμενα δωμάτια, με τις γυναίκες συνέβη κάτι διαφορετικό: κρίνοντας ότι αυτές χρειάζονταν ιδιαίτερη προστασία, ίδρυσαν τη Στέγη Aπροστάτευτου Kοριτσιού τον Νοέμβριο του 1945, ένα είδος οικοτροφείου στο οποίο θα προσέφεραν στοιχειώδη επαγγελματική εκπαίδευση, που έμοιαζε λίγο με αναμορφωτήριο.

Ελένη Μπεζέ. «Νέα Ζωή». Ελληνες Εβραίοι μετά τη Σοά. Ιστορία, μνήμη, ταυτότητα (1944-1955). Εκδόσεις Αγρα, 2024, σελ. 456, τιμή 21 ευρώ.

Και πράγματι, στις εκθέσεις των ξένων διευθυντών της Στέγης, διαβάζουμε ότι οι κοπέλες που έζησαν στα στρατόπεδα ήσαν ψυχολογικά ασταθείς και είχαν υποστεί ηθική έκπτωση. Πολλές δεν ήθελαν να πάνε στη Στέγη επειδή προτιμούσαν να ζήσουν με άνδρες που είχαν στο μεταξύ γνωρίσει, έστω σε μια «ποντικότρυπα». Οι ξένοι οργανωτές της Στέγης στην πραγματικότητα ήθελαν να προσφέρουν στις γυναίκες όχι μόνο ένα είδος οικογενειακής ζωής, αλλά και μια επιτήρηση, και κυρίως να φροντίσουν για την αποκατάστασή τους με άλλους Εβραίους, σύμφωνα με τους κανόνες ενδογαμίας που ίσχυαν προπολεμικά.

Αποσιωπημένες πτυχές

Η γενιά των Εβραίων μετά το Ολοκαύτωμα που μελετά η Ελένη Μπεζέ αγωνίστηκε να ξαναχτίσει μια ζωή κυριολεκτικά από το μηδέν. Οι λίγοι αριστεροί Εβραίοι κινδύνευαν από δίωξη λόγω φρονημάτων, όμως όλοι αντιμετώπιζαν την υποκίνηση μίσους εναντίον τους και έναν αντισημιτισμό που συνδαύλιζαν όσοι είχαν ωφεληθεί οικονομικά από την καταστροφή των Εβραίων. Ο αντισημιτισμός γινόταν όπλο για τη διατήρηση των κλοπιμαίων αγαθών τους, εις βάρος των νόμιμων αλλά εντελώς απροστάτευτων δικαιούχων.

Απαντήσεις για όλους

Το βιβλίο της Ελένης Μπεζέ είναι απαραίτητο να το διαβάσουν όσοι ενδιαφέρονται για τη μεταπολεμική μας ιστορία, που περιλαμβάνει και αυτήν της ελληνικής Δικαιοσύνης, στις πιο άγνωστες και σκόπιμα αποσιωπημένες πτυχές της. Είναι ένα βιβλίο που απαντά σε πολλά ερωτήματα, όχι μόνο σχετικά με τους Eλληνες Εβραίους τότε και σήμερα, αλλά και με όλους τους έλληνες πολίτες.

Δείτε επίσης την έκθεση «Σαν κυνηγημένα πουλιά». Ελληνες Εβραίοι μετά τον πόλεμο, σε επιμέλεια Ελένης Μπεζέ,στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος (Νίκης 39, Αθήνα, καθημερινά 09.00-16.00, Κυριακή 10.00-16.00, Σάββατο κλειστά, έως 31/12/2025).

Η κυρία Φραγκίσκη Αμπατζοπούλου είναι ομότιμη καθηγήτρια Φιλολογίας του ΑΠΘ.