Από τον 19ο αιώνα ως σήμερα η έννοια και οι πρακτικές του αντισημιτισμού διαγράφουν μια μεγάλη καμπύλη με κορύφωσή της το Ολοκαύτωμα των ευρωπαίων Εβραίων από τους Ναζί. Ογδόντα χρόνια μετά, το περιεχόμενο ενός όρου που κάποτε λογιζόταν σαφές και οριοθετημένο μοιάζει πιο αμφισβητούμενο παρά ποτέ έχοντας γίνει αντικείμενο ιδεολογικής χρήσης.

Αναζητώντας τις απαρχές του, όπως και τα αίτια του μετασχηματισμού του, έκδηλου στη μεταπολεμική εποχή και με πολύ μεγαλύτερη ένταση στις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα, ο έγκριτος ιστορικός και καθηγητής του Πανεπιστημίου Κολούμπια Μαρκ Μαζάουερ καταθέτει στο αναμενόμενο από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια Περί αντισημιτισμού μια διεξοδική μελέτη της έννοιας εγγράφοντάς τη στέρεα στα ιστορικά της συμφραζόμενα.

Mark Mazower

Περί αντισημιτισμού. Μια λέξη στην ιστορία

Μετάφραση Κωστής Πανσέληνος

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2025.

Το βιβλίο εκδίδεται στα τέλη Οκτωβρίου.

Στα αποσπάσματα που ακολουθούν αναμετράται με τα φλέγοντα ερωτήματα της σχέσης αντισημιτισμού και αντισιωνισμού, της κριτικής στο κράτος του Ισραήλ, του παλαιστινιακού ζητήματος, ενώ εκθέτει τη συλλογιστική που τον οδήγησε στην έρευνα και στη συγγραφή του βιβλίου.

Το 1879 ο Βίλχελμ Μαρ, γερμανός αγκιτάτορας και συγγραφέας φυλλαδίων, ανακοίνωσε την ίδρυση μιας Eνωσης Αντισημιτών που θα αντιτασσόταν στην παραχώρηση πλήρους ισονομίας στους Εβραίους. Από τη μια στιγμή στην άλλη εμφανίστηκε ένα αφηρημένο ουσιαστικό: ο αντισημιτισμός. Eγινε λήμμα στην Encyclopaedia Britannica το 1910 και εξαπλώθηκε ανά την υφήλιο όταν ο Αδόλφος Χίτλερ έφτιαξε από μια ακραία εκδοχή του τον ιδεολογικό πυρήνα της πολεμικής προσπάθειας της Γερμανίας να κυριαρχήσει στην Ευρώπη. «Ο αντισημιτισμός», παρατήρησε ο ιστορικός Σάλο Μπαρόν το 1942, «έχει γίνει παγκόσμια δύναμη».

Σήμερα δεκάδες χώρες έχουν δεσμευτεί να τον καταπολεμήσουν, ειδικοί απεσταλμένοι τον παρακολουθούν και ομάδες δράσης και εργασίας είναι αφιερωμένες στην εξάλειψή του. Ωστόσο, με τους κατηγορούμενους για αντισημιτισμό να κυμαίνονται από υπέρμαχους της ανωτερότητας της λευκής φυλής έως τον γενικό γραμματέα του ΟΗΕ, η συναίνεση γύρω από το νόημά του είναι μικρότερη από ποτέ.

***

Τα πράγματα δεν ήταν πάντα τόσο περίπλοκα. Ο Aντονι Λέρμαν, χρόνια αρχισυντάκτης του «Antisemitism Worldwide Report», μας θυμίζει ότι μόλις πριν από μισό αιώνα ο εχθρός ήταν κατά κοινή ομολογία η Ακροδεξιά, της οποίας τα ρατσιστικά στερεότυπα, οι θεωρίες συνωμοσίας και η άρνηση του Ολοκαυτώματος είχαν προκαλέσει τόσα δεινά και τόσο ανείπωτο πόνο. Το τέλμα στο οποίο βρισκόμαστε σήμερα προέκυψε όταν ο αγώνας ενάντια σε αυτούς τους εξτρεμιστές μπλέχτηκε με ένα ερώτημα που δεν είχε απασχολήσει σχεδόν κανέναν: Πότε η κριτική κατά του Ισραήλ είναι αντισημιτική; Το πόσο απαραίτητο είναι ένα εβραϊκό κράτος (πολιτική οντότητα) για να είναι κανείς Εβραίος (εθνική ή θρησκευτική ταυτότητα) είναι ένα ζωτικό αλλά εκκρεμές θέμα που συζητιέται παθιασμένα ακόμη και σήμερα μεταξύ των ίδιων των Εβραίων, ενώ ταυτόχρονα αποτελεί μέρος της ευρύτερης διαμάχης για το ζήτημα του Ισραήλ και της Παλαιστίνης. Το αποτέλεσμα είναι πλέον μια γενική αβεβαιότητα γύρω από το τι μπορεί να πει κανείς για το Ισραήλ χωρίς να κατηγορηθεί για αντισημιτισμό.

***

Διδάσκω, γράφω και σκέφτοµαι σχετικά µε τους διωγµούς, τη βία και τον εθνικισµό στην ευρωπαϊκή ιστορία εδώ και πολλά χρόνια, και αν κάτι µού ήταν ξεκάθαρο, ήταν ότι οι γραµµές που χώριζαν τον αντισηµιτισµό από την αντίθεση στην ισραηλινή πολιτική και την κριτική του σιωνισµού είχαν θολώσει απελπιστικά. Πράγµατα που κάποιοι ένιωθαν ότι έπρεπε να ειπωθούν σε µια στιγµή καταστροφής θεωρούνταν απαράδεκτα από άλλους. Μπορούσες άραγε να αρνηθείς το «δικαίωµα ύπαρξης» του Ισραήλ χωρίς να χαρακτηριστείς αντισηµίτης; Μπορούσες να µιλήσεις για τη Γάζα ως γενοκτονία, και αν όχι, γιατί; Αναρωτιόµουν ποιοι ήταν οι σιωνιστές για τους οποίους κάποιοι µιλούσαν πλέον µε τόση απέχθεια. Κι εξάλλου, τι ήταν ο αντισιωνισµός, µήπως ήταν κι αυτός πια αντισηµιτισµός; Μεγεθυµένη και παραµορφωµένη στα αντηχεία µιας ερεθισµένης κοινής γνώµης, η κατηγορία του αντισηµιτισµού φαινόταν να καλύπτει µια ολόκληρη γκάµα από αµαρτήµατα – κάποια σοβαρά, άλλα συγχωρητέα, άλλα ανύπαρκτα.

***

Καθώς παρακολουθούσα τις εξελίξεις, δύο ερωτήµατα τράβηξαν την προσοχή µου. Πρώτα αναρωτήθηκα τι ήταν αυτό που οι καταγγελίες αντισηµιτισµού µάς εµπόδιζαν να συζητήσουµε. Διότι µου ήταν όλο και πιο φανερό ότι η συνεχής επίκληση του αντισηµιτισµού έπρεπε να γίνει κατανοητή ως άρνηση να αναγνωρίσουµε άλλα πράγµατα: αισθάνθηκα ότι αν αυτό που απαιτείται είναι να ασχολούµαστε πάντα πρώτα µε τον αντισηµιτισµό, κι αν λίγο-πολύ οποιαδήποτε υποστήριξη των Παλαιστινίων προκαλεί κραυγές αποδοκιµασίας για αντισηµιτισµό, τότε έχουµε δηµιουργήσει ένα τροµερό εµπόδιο στο να δούµε την άλλη πλευρά του αγώνα που βρίσκεται στην καρδιά όλου αυτού του ζητήµατος – την ύπαρξη δηλαδή ενός λαού που υποφέρει και τον πόθο του για ελευθερία – ως κάτι που αξίζει τελικά αληθινή προσοχή. Η αίσθηση συλλογικής θυµατοποίησης η οποία έχει κατακυριεύσει την εικόνα που έχει το Ισραήλ για τον εαυτό του και τη θέση του στον κόσµο αποτελεί µια εκπληκτική αντιστροφή αυτού που περίµεναν ή επιθυµούσαν οι ιδρυτικοί πατέρες του σιωνισµού. Ο αντισηµιτισµός προσφέρει µια λογική εξήγηση γι’ αυτό: η επίκληση της παλαιάς κατάρας έχει γίνει ένα είδος άρνησης να δούµε τα πράγµατα όπως είναι και να δεχτούµε το νόηµα της κριτικής. Σήµερα όµως µεγάλο µέρος του κόσµου αρνείται την άρνηση: λέει ότι µπορείς να θρηνείς τους ισραηλινούς νεκρούς και τους παλαιστίνιους νεκρούς επίσης.

Πράγµα που οδήγησε στο ερώτηµα πίσω από αυτό το βιβλίο: Τι είχε συµβεί τελικά στην έννοια του αντισηµιτισµού; Oταν προσπαθεί κανείς να καταλάβει τις αντιφάσεις που εµπεριέχει σήµερα, είναι σαν να µπαίνει σε µια αίθουσα µε καθρέφτες. Eνας όρος που ξεκίνησε ως τρόπος να περιγραφεί η εχθρότητα την οποία αντιµετώπιζαν οι Εβραίοι ως µειονότητα αγωνιζόµενη για τα νόµιµα δικαιώµατά της χρησιµοποιείται τώρα για να υπερασπιστεί ένα κατά πλειοψηφία εβραϊκό κράτος που στερεί την εντός του µειονότητα από τα δικά της. Καταπολέµηση του αντισηµιτισµού σήµαινε κάποτε αγώνα κατά του εθνοτικού εθνικισµού· τώρα έρχεται συχνά να δικαιολογήσει τις ακρότητές του. Για κάποιους, η λύση είναι ο αντιρατσισµός και τα ανθρώπινα δικαιώµατα· για άλλους, αυτά είναι το πρόβληµα. Ο αντισιωνισµός είναι αντισηµιτισµός, λένε µερικοί· αυτό ακριβώς είναι ο σιωνισµός, λένε άλλοι. Ακόµα και οι ρατσιστές στις µέρες µας λένε ότι πολεµούν τον αντισηµιτισµό, κάτι που θα ήταν αδιανόητο όταν επινοήθηκε ο όρος και θα έπρεπε να είναι από µόνο του σηµάδι ότι γίνεται πλέον κατάχρηση του όρου.