Η έναρξη του νέου χρόνου, της νέας δεκαετίας, βρίσκει την Ευρωπαϊκή Ενωση (ΕΕ) με νέα ηγεσία – νέα Ευρωπαϊκή Επιτροπή υπό την Ούρσουλα φον ντερ Λάιεν, νέος πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου, Τσ. Μισέλ, αλλά και νέα πρόεδρος της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας, Κριστίν Λαγκάρντ. Και με νέες βέβαια προκλήσεις και προτεραιότητες. Η δεκαετία που πέρασε υπήρξε η περίοδος που άλλαξε την Ενωση. Από τη μια μεριά η κρίση και από την άλλη οι συνέπειες της Συνθήκης της Λισαβόνας. Η Συνθήκη αυτή τέθηκε σε ισχύ πριν από δέκα χρόνια (1η Δεκεμβρίου 2009). Και η συμπλήρωση της δεκαετίας γιορτάστηκε καταλλήλως στις Βρυξέλλες. Πέρασε απαρατήρητο στην Ελλάδα. Η Λισαβόνα είναι η τελευταία συνθήκη που διέπει την οργάνωση και λειτουργία της Ενωσης. Από τότε δεν υπήρξε καμιά άλλη συνθήκη. Είναι η πρώτη φορά από το 1985 και μετά (Ενιαία Ευρωπαϊκή Πράξη – ΕΕΠ) που για τόσα χρόνια η Ενωση δεν βρέθηκε σε διαδικασία αναθεώρησης συνθηκών. Αυτό λέγει οπωσδήποτε κάτι.
Η Συνθήκη της Λισαβόνας προέκυψε, ως γνωστόν, από το Ευρωπαϊκό Σύνταγμα μετά την αποτυχία επικύρωσής του (από Γαλλία και Ολλανδία σε δημοψηφίσματα – 2005). Η Συνθήκη ενσωματώνει σχεδόν το 90% του Συντάγματος. Η ΣΛ είναι εν πολλοίς ένα «κείμενο θεσμικής μηχανικής» με την έννοια ότι εκσυγχρονίζει τη θεσμική διάρθρωση της Ενωσης ενώ προσθέτει και ορισμένα σημαντικά στο πεδίο των πολιτικών της και κυρίως της κοινής εξωτερικής πολιτικής και πολιτικής ασφάλειας και άμυνας. Οι πέντε κύριες καινοτομίες της συνοπτικά είναι:
1. Τοποθέτηση σταθερού, μονίμου προέδρου 5ετούς θητείας στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο.
2. Επέκταση της ειδικής πλειοψηφίας (QMV) στη λήψη των αποφάσεων.
3. Ενίσχυση της κοινής εξωτερικής πολιτικής με ανάδειξη του ύπατου εκπροσώπου σε – ουσιαστικά – υπουργό Εξωτερικών της Ενωσης και τη δημιουργία της Υπηρεσίας Εξωτερικής Δράσης – Διπλωματικής Υπηρεσίας της ΕΕ.
4. Ενίσχυση της κοινής πολιτικής ασφάλειας και άμυνας (ΚΠΑΑ) με τη θέσπιση μεταξύ άλλων της ρήτρας αμοιβαίας συνδρομής (άρθ. 42,7) και της μόνιμης διαρθρωμένης συνεργασίας (PESCO).
5. Ενίσχυση του ρόλου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου με την πρόβλεψη μεταξύ άλλων της εκλογής του προέδρου της Ευρωπαϊκής Επιτροπής
Οι Συνέπειες:
Α. Αναμφίβολα η σημαντικότερη καινοτομία αποδείχτηκε αυτή του σταθερού προέδρου στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο. Οι δύο πρόεδροι που άσκησαν μέχρι σήμερα την εξουσία, ο Βέλγος Ερμάν φον Ρομπέι και ο Πολωνός Ντ. Τουσκ, αποδείχτηκαν ιδιαίτερα ικανοί και ουσιαστικά ανάδειξαν το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο στον ηγετικό θεσμό του πολιτικού συστήματος της Ενωσης. Με βασική συνέπεια η εξουσία να μετατοπισθεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή στο Ευρωπαϊκό Συμβούλιο, από έναν υπερεθνικό δηλαδή θεσμό (όργανο) σε έναν διακυβερνητικό μέσα στον οποίο κυριαρχούν οι κυβερνήσεις και κατά κανόνα οι κυβερνήσεις των ισχυρότερων κρατών-μελών. Η υποβάθμιση της Ευρωπαϊκής Επιτροπής και η κυριαρχία του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου – διακυβερνητικότητας που επέφερε η ΣΛ συνιστά εξέλιξη που οπωσδήποτε δεν ευνοεί ούτε τις σχετικά μικρότερες χώρες όπως την Ελλάδα αλλά ούτε και τη γενικότερη προοπτική συγκρότησης της Ενωσης σε ένα περισσότερο συνεκτικό και ομοσπονδιακής λογικής πολιτικό σύστημα.
Β. Αν και με σημαντική καθυστέρηση, οι ρυθμίσεις της Συνθήκης της Λισαβόνας για την κοινή άμυνα ενεργοποιήθηκαν το 2017 με στόχο η Ενωση να αποκτήσει περισσότερο αποτελεσματικά μέσα και εργαλεία στο πεδίο της κοινής εξωτερικής πολιτικής. Ειδικότερα, έχουν αξιοποιηθεί οι ρυθμίσεις για τη μόνιμη διαρθρωμένη συνεργασία (PESCO) οι οποίες επιτρέπουν στις χώρες-μέλη που πληρούν ορισμένα κριτήρια να προχωρήσουν σε βαθύτερες μορφές συνεργασίας και ενοποίησης στον αμυντικό τομέα. Ηδη έχουν υιοθετηθεί μέχρι πάνω από 40 σχέδια συνεργασίας σε ορισμένα από τα οποία συμμετέχει και η Ελλάδα.
Η δεύτερη μεγάλη καινοτομία στον τομέα της άμυνας, η ρήτρα αμοιβαίας συνδρομής, η οποία συμπεριλήφθηκε στη Συνθήκη μετά από πρόταση της Ελλάδας, δεν έχει ακόμη αξιοποιηθεί πλήρως. Για πρώτη φορά ενεργοποιήθηκε από τη Γαλλία το 2015 μετά τις τρομοκρατικές επιθέσεις. Ωστόσο οι πρακτικότερες διατάξεις (modalities) για τη ρήτρα δεν έχουν ακόμη θεσπισθεί και για να γίνει κάτι τέτοιο θα πρέπει ίσως να αναλάβει σχετική πρωτοβουλία η Ελλάδα.
Πάντως οι καινοτομίες της ΣΛ επιτρέπουν στην Ενωση να αναπτύξει μια περισσότερο ολοκληρωμένη και συνεκτική αμυντική πολιτική στη λογική που ευαγγελίζεται ο πρόεδρος Εμ. Μακρόν.
Γ. Είναι αξιοσημείωτο ότι οι ρυθμίσεις κοινωνικού περιεχομένου της Συνθήκης της Λισαβόνας έχουν σχεδόν πλήρως αγνοηθεί και ιδιαίτερα η «κοινωνική ρήτρα» (άρθ. 9 ΣΛΕΕ). Η ρήτρα αυτή προβλέπει ότι κατά την εφαρμογή των πολιτικών και δράσεων της Ενωσης φροντίζει για την επίτευξη υψηλού επιπέδου απασχόλησης, διασφάλιση της κατάλληλης κοινωνικής προστασίας με την καταπολέμηση του κοινωνικού αποκλεισμού, κ.λπ. Βεβαίως δεν εφαρμόστηκαν όλες αυτές οι πρόνοιες κυρίως γιατί στο Συμβούλιο επικράτησαν οι συντηρητικές πολιτικές δυνάμεις (και η οικονομική κρίση).
Δ. Ενα από τα μεγάλα ελλείμματα της Συνθήκης της Λισαβόνας βρίσκεται στο κεφάλαιο για την οικονομική και νομισματική ένωση (ΟΝΕ) το οποίο αφήνει ημιτελές, όπως «το κατασκεύασε» η Συνθήκη του Μάαστριχτ. Η οικονομική όμως κρίση ανέδειξε επιτακτικά την ανάγκη να ολοκληρωθεί η ΟΝΕ. Αυτός είναι ένας ισχυρός λόγος που μαζί με τους άλλους δείχνει ότι η Ενωση πρέπει «να πάει πέρα από τη Συνθήκη της Λισαβόνας» με μια νέα Συνθήκη. Προς την κατεύθυνση αυτή κινείται η γαλλογερμανική πρόταση για τη σύγκληση Συνέλευσης της Ευρώπης η οποία θα επεξεργασθεί σχετικές προτάσεις. Είναι αβέβαιο ωστόσο εάν θα καταλήξουν σε νέα Συνθήκη καθώς η πολιτική βούληση για κάτι τέτοιο απουσιάζει αυτή τη στιγμή. Ως εκ τούτου, η Ενωση φαίνεται ότι θα ζήσει ακόμη αρκετό καιρό με τη Λισαβόνα (αρκεί να την εφαρμόσει στην ολότητά της τουλάχιστον…).
Ο Π. Κ. Ιωακειμίδης είναι ομότιμος καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών.
