Τo 1989 και οι προκλήσεις της δημοκρατίας στην Ευρώπη

Κάθε 9 Νοεμβρίου θυμόμαστε το 1989 και την πτώση του τείχους του Βερολίνου ως ένα κορυφαίο γεωπολιτικό ορόσημο που άλλαξε την πορεία της Ευρώπης και σηματοδότησε την μετάβαση από τα ολοκληρωτικά συστήματα προς την ελευθερία και τη δημοκρατία. Είκοσι έξι χρόνια έπειτα η δημοκρατία στην Ευρώπη αντιμετωπίζει δυο ταυτόχρονες κρίσεις: από τη μια μεριά την κρίση της Ευρωζώνης, -κρίση του δόγματος της παντοκυριαρχίας των αυτορυθμιζόμενων παγκόσμιων αγορών – και από την άλλη την κρίση της μετανάστευσης και του προσφυγικού που ενεργοποιούν τα αμυντικά αντανακλαστικά για την προστασία της επαπειλουμένης ‘ταυτότητας’ (εθνικής , πολιτιστικής, γλωσσικής) και παρασύρουν τις κοινωνίες σε επικίνδυνη εσωστρέφεια . Και οι δυο κρίσεις τείνουν να αποσταθεροποιήσουν τις Ευρωπαϊκές κοινωνίες και να παραλύσουν την Ευρωπαϊκή Ενοποίηση .

Πως άραγε η Ευρώπη μπορεί – με κινητήρια δύναμη τη δημοκρατία – να προωθήσει την ανασύνθεση της πολιτικής, αφενός μεν ως θεσμικής αποτύπωσης σε Ομοσπονδιακά Όργανα κατάλληλα να διασφαλίσουν τα αναγκαία δημόσια αγαθά της χρηματοπιστωτικής σταθερότητας, της κοινωνικής ειρήνης και της ασφάλειας άλλα και να τα ενισχύσει με μια δημοκρατική κουλτούρα διευρύνοντας τον δημόσιο χώρο ως ζωτική κοιτίδα κοινού βίου που κινδυνεύει να συνθλίβει κάτω από την πίεση των δυο κρίσεων; Γι αυτόν το λόγο ο πολιτικός στοχασμός που εστιάζεται στην παρούσα συγκυρία στην ασθμαίνουσα πορεία της Ευρωπαϊκής ενοποίησης αποτελεί άσκηση επιβίωσης της Ευρωπαϊκής δημοκρατίας καθώς ανανεώνει το αίτημα του 1989 για μια ανοιχτή Ευρωπαϊκή κοινωνία και δίνει προοπτική για γόνιμη πολιτική δράση.

Το 1989 με την πτώση του τείχους του Βερολίνου κατέρρευσε ο πολιτικός μονισμός όπως τον ενσάρκωσε από τον 19ο αιώνα τόσο ο σοσιαλισμός όσο και ο καπιταλισμός , δυο ‘συστήματα’ που έδωσαν την πρωτοκαθεδρία στον οικονομικό παράγοντα. Το 1989 αποκατέστησε την ελευθερία ως πολλαπλή δυνατότητα και την δημοκρατία ως πυρήνα και πρωταρχική δύναμη της πολιτικής. Στις Ανατολικές χώρες η κοινωνία αυτονομημένη από το κράτος έγινε και πάλι η κινητήρια δύναμη των εξελίξεων . Αξίζει να προσεγγίσουμε το νόημα του 1989 μέσα από τις σημερινές προκλήσεις της δημοκρατίας στην Ευρώπη:

1. Η κρίση της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας στα ίδια τα Κράτη μέλη της Ευρωπαϊκής Ένωσης χρονολογείται πριν από την κρίση της Ευρωζώνης. Πολίτες απογοητευμένοι από τα εθνικά πολιτικά συστήματα εγκαταλείπουν τα κόμματα , απέχουν από εκλογές , γίνονται απαθείς παρατηρητές της πολιτικής ζωής. Λαϊκιστικά κόμματα ενεργοποιούν τα εθνικιστικά , ξενοφοβικά και ρατσιστικά ανακλαστικά των πολιτών και στοχεύουν στην παράλυση ή στη διάλυση της ΕΕ. Οι δυστοκίες της αντιπροσωπευτικής δημοκρατίας σωρεύονται επικίνδυνα τις τελευταίες δεκαετίες.

2. Η χρηματοπιστωτική κρίση και η κρίση της Ευρωζώνης έδειξαν την ανάγκη επείγουσας εξισορρόπησης σε Ευρωπαϊκό επίπεδο της διαταραγμένης σχέσης μεταξύ της οικονομίας της αγοράς και της πολιτικής εξουσίας . Η αχαλίνωτη επέκταση των χρηματοπιστωτικών κυρίως αγορών σε παγκόσμια κλίμακα υπερακοντίζει τα όρια του έθνους-κράτους και υπαγορεύει τους όρους της σε εκλεγμένες πολιτικές ηγεσίες. Γι αυτό επιβάλλεται η αντιστάθμιση των αγορών με την πολιτική μέσα από Ευρωπαϊκούς πολιτικούς θεσμούς, π.χ. την Ευρωπαϊκή Τραπεζική Ένωση. Ωστόσο η αντιστάθμιση παραμένει ελλιπής αν τα όργανα είναι διακρατικής υπόστασης (όπως ο Ευρωπαϊκός Μηχανισμός Στήριξης) καθώς διαφεύγουν του δημοκρατικού έλεγχου του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου (αν και κάποια ελέγχονται από τα εθνικά κοινοβούλια).

3. Η κρίση της μετανάστευσης και του προσφυγικού δοκιμάζει τις κοινωνικές αντοχές των κρατών μελών καθώς και τη συνοχή της Ευρώπης. Δοκιμάζει τις βάσεις της δημοκρατίας που είναι ο η δικαιοσύνη , η ανεκτικότητα, η αλληλεγγύη, το κράτος δικαίου. Συνοψίζεται στο οξύ ερώτημα τι είδους Ευρωπαϊκή πολιτική κοινότητα θέλουμε ώστε να συμβιώσουμε ειρηνικά σε μια συγκυρία διευρυνόμενης πολύ-πολιτισμικότητας που θα δημιουργεί η μετανάστευση και το προσφυγικό. Πως θα συνδυάσουμε το αίτημα του σεβασμού της διαφορετικής ταυτότητας με την ιθαγένεια, την προστασία των ατομικών δικαιωμάτων και την κοινωνική δικαιοσύνη σε συνθήκες ειρηνικής πολιτικής συνύπαρξης .

Η Ευρώπη βρίσκεται ξανά σε ιστορικό σταυροδρόμι όπως τις παραμονές της Συνθήκης της Βεστφαλίας όταν χρειάστηκε να δημιουργήσει το δόγμα του κυρίαρχου κράτους σαν πολιτειακή οντότητα ικανή να διασφαλίσει την ειρηνική συμβίωση . Ο Καστοριάδης θα έλεγε ότι αυτές οι υπαρξιακές κρίσεις συνιστούν την πρωτογενή λειτουργία της πολιτικής όταν δηλαδή ριζικά νέες συνθήκες αναγκάζουν το κοινωνικό σώμα να θεσμισθεί εκ νέου για να μπορέσει να επιβιώσει. Σήμερα το αμείλικτο δίλημμα της Ευρώπης είναι αν διαθέτει την πολιτική βούληση να προχωρήσει στην θέσπιση μιας δημοκρατικής Ομοσπονδίας ελευθέρως συναινούντων κρατών ή αν θα διαλυθεί αργόσυρτα καθιστώντας το Ευρωπαϊκό εγχείρημα των εξήντα τελευταίων ετών απομεινάρι της ιστορίας .

Η κρίση αναδεικνύει το ξεπερασμένο πολιτικό σύστημα της ΕΕ δέσμιο ακόμα μιας παρωχημένης αντίληψη της εθνικής κυριαρχίας . Αφενός γιατί το παραδοσιακό έθνος-κράτος είναι ανίσχυρο να διαχειρισθεί την μεγάλη κλίμακα των οικονομικών και πολιτικών προκλήσεων που υπερβαίνει την εμβέλεια των ορίων και των θεσμών του . Αφετέρου γιατί τα υπάρχοντα Ευρωπαϊκά όργανα δεν διαθέτουν ακόμα τις αναγκαίες εξουσίες και τα μέσα να διασφαλίσουν πλήρως τα δημόσια αγαθά . Η ενίσχυση τους συνεπάγεται εκχώρηση τομέων της εθνικής κυριαρχίας στο Ευρωπαϊκό επίπεδο . Παράλληλα η νομιμοποίηση τους επιβάλλει την μετάθεση της πολιτικής ( δηλ. του πολιτικού διάλογου, του δημοκρατικού ελέγχου και της λογοδοσίας και κυρίως της δημοκρατικής κουλτούρας ) στο ευρωπαϊκό επίπεδο .

Οι επάλληλες κρίσεις καθιστούν αναγκαίο ένα Ευρωπαϊκό πολιτικό σύστημα ικανό να διαχειρισθεί συγκρουόμενα συμφέροντα, π.χ. οικονομικά, και αξίες, π.χ. πολιτιστικές ιδιαιτερότητες, τόσο σε εθνικό όσο και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο δηλ. μια Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία . Μια πολιτειακή οντότητα με διακριτές εξουσίες μεταξύ εθνικού και ομοσπονδιακού επιπέδου. Ένα σύστημα που θα λειτουργεί με πυρήνα την δημοκρατία και θα διασφαλίζει τον πλουραλισμό – όχι μόνο εκείνον που επιβάλλει η ΕΕ ως συνύπαρξη διαφορετικών εθνών κρατών. Αλλά κυρίως εκείνον που θα καθιστά αναγκαία η συνύπαρξη και συμβίωση ατόμων και ομάδων με διαφορετικές κουλτούρες, αξίες και ταυτότητες που θα φέρνουν η μετανάστευση και το προσφυγικό.

Στην ουσία, το 1989 με την επανένωση της Ευρώπης διεύρυνε τις προοπτικές της δημοκρατίας. Ωστόσο σήμερα η δημοκρατία μπορεί να επιβιώσει ως πεμπτουσία του εγχειρήματος της Ευρωπαϊκής ενοποίησης μόνο εάν είναι ικανή να διαχειρισθεί με επάρκεια τον πλουραλισμό, να συγκεράσει συγκρουόμενα συμφέροντα και διαφορετικές αξίες, να υλοποιήσει μια σύνθεση πολιτικής κοινότητας αντίστοιχης με τις προκλήσεις της εποχής μας δηλαδή να συμπήξει μια δυναμική Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία. Μια Ομοσπονδία που θα μπορεί να προστατεύει όχι μόνο τα ατομικά δικαιώματα των πολιτών αλλά και να αναγνωρίζει τις διαφορετικές αξίες των νεόφερτων χωρίς να τους αποστερεί από τις ταυτότητες τους εφόσον και αυτοί θα σέβονται τους βασικούς κανόνες και τους θεμελιώδεις θεσμούς των Ευρωπαϊκών κοινωνιών.