Μπήκαν σιωπηλοί στο στενόχωρο δωμάτιο, τέσσερα επί δύο όλο κι όλο, και μαύρισε ο τόπος. Επτά νεαροί άνδρες και μία γυναίκα, ντυμένοι με κατάμαυρα κοντομάνικα μπλουζάκια και τζιν παντελόνια. Είναι η ομάδα του Κέντρου για τη Μελέτη των Χειρογράφων της Καινής Διαθήκης του Τέξας (Center for the Study of New Testament Manuscripts –CSNTM). Θα βρίσκονται στην Ελλάδα ως το τέλος του καλοκαιριού, στριμωγμένοι σ’ αυτόν τον μικρό χώρο στο υπόγειο της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Ελλάδος (ΕΒΕ), με «αποστολή» τους, όπως λέει ο επικεφαλής τους, ο θεολόγος Ντάνιελ Γουάλας, εκτελεστικός διευθυντής του CSNTM, να ψηφιοποιήσουν τα ελληνικά χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης που έχει στη συλλογή της η ΕΒΕ. Οι προετοιμασίες ξεκίνησαν τον περασμένο Ιανουάριο και η φωτογράφιση των χειρογράφων θα ολοκληρωθεί το επόμενο καλοκαίρι.
Τρία τραπέζια κατασκευάστηκαν ειδικά ώστε να ταιριάζουν ακριβώς στις διαστάσεις του χώρου και των μηχανημάτων και να αποφεύγονται οι κραδασμοί. Η επιφάνειά τους έχει καλυφθεί από μαύρο πανί για να μη γίνεται αντανάκλαση του φωτός. Για τον ίδιο λόγο φορούν και όλα τα μέλη της ομάδας μαύρες μπλούζες. Επάνω στα τραπέζια βρίσκονται τρία μηχανήματα, το καμάρι του CSNTM: τρία copy-stands υψηλής τεχνολογίας, αξίας 11.000 δολαρίων το καθένα, τελευταία λέξη της τεχνολογίας, ειδική παραγγελία από το Γκρατς της Αυστρίας, όπως μας πληροφορεί ο Ντάνιελ Γουάλας, επάνω στα οποία ξαπλώνουν οι χειρόγραφοι κώδικες, σε γωνία 105 μοιρών, ώστε να μην τραυματίζεται η ράχη τους. Εκεί αναπαυμένοι, φωτογραφίζονται αθόρυβα και σιωπηλά, χωρίς να γίνει αντιληπτή καμιά κίνηση, με τεχνολογικά εκλεπτυσμένες ψηφιακές μηχανές Canon –«κοστίζουν 4.000-8.000 δολάρια η καθεμιά» προσθέτει ο εκτελεστικός διευθυντής του CSNTM, πάντα πρόθυμος να αναφέρει τα τεχνικά χαρακτηριστικά και το κόστος του εξοπλισμού, που μεταφέρθηκε αυτούσιος από το Τέξας για την επιχείρηση που βρίσκεται σε εξέλιξη στην ΕΒΕ.
Φωτογραφίζοντας τα χειρόγραφα της ΕΒΕ


Ενας χειριστής όρθιος μπροστά σε κάθε copy-stand γυρίζει μαλακά, χρησιμοποιώντας την άκρη ενός πινέλου, τα φύλλα του χειρογράφου. Κάθε σελίδα φωτογραφίζεται χωριστά. Για να μην ταλαιπωρείται ο κώδικας, φωτογραφίζονται πρώτα οι όλες οι αριστερές και έπειτα όλες οι δεξιές σελίδες. Τα χειρόγραφα με ξεθωριασμένη μελάνη ή με χρωματιστά μελάνια και τα παλίμψηστα φωτογραφίζονται σε υπεριώδες φως προκειμένου η γραφή να διακρίνεται. Ο δεύτερος χειριστής, καθισμένος μπροστά σε μια οθόνη Mac, ελέγχει το αποτέλεσμα της φωτογράφισης και ζητεί την επανάληψή της αν χρειάζεται. Ενας επόπτης, ο Τζέικομπ Πίτερσον, επιτηρεί τα ζευγάρια και ελέγχει όλες τις ψηφιακές λήψεις στο τέλος της ημέρας. Οποιες δεν πληρούν τις προδιαγραφές ποιότητας του CSNTM επαναλαμβάνονται την επομένη. «Κάθε φωτογραφία μπορεί να μεγεθυνθεί σε πόστερ διαστάσεων 2Χ3 μέτρα χωρίς κόκκο» μας λέει ο Ντάνιελ Γουάλας για να μας δώσει μια αίσθηση του μεγέθους της υψηλής ανάλυσης της φωτογραφίας. Αφού οι λήψεις ελεγχθούν και πιστοποιηθεί η ποιότητά τους, μπαίνουν οι σελίδες σε σειρά και οι εικόνες σε RAW φορμά μετατρέπονται επίσης σε μορφή TIFF και σε συμπιεσμένη μορφή JPG και αποθηκεύονται για ασφάλεια σε πολλαπλούς δίσκους με το σύστημα RAID.
Η ομάδα του CSNTM έχει έρθει με όλον τον απαραίτητο εξοπλισμό, που λειτουργεί και με μπαταρίες, σε περίπτωση ανωμαλιών στην παροχή ρεύματος, ενώ έχει φέρει μαζί της ένα επιπλέον copy-stand, υπολογιστές, κάμερες και διάφορα ανταλλακτικά, διά παν ενδεχόμενο. Δεν μπορούν να ρισκάρουν κάποια μηχανική βλάβη και καθυστερήσεις στην αποστολή τους γιατί ο χρόνος είναι χρήμα: το συνολικό κόστος της αποστολής στην Ελλάδα έχει εκτιμηθεί στα 835.000 δολάρια.
Το CSNTM και η αποστολή του
Το CSNTM είναι ένας μη κερδοσκοπικός οργανισμός με έδρα το Τέξας και σκοπό την ψηφιακή φωτογράφιση των σωζόμενων χειρογράφων της Καινής Διαθήκης και την ελεύθερη διάθεσή τους στη διεθνή ερευνητική κοινότητα, τη μελέτη των χειρογράφων με τη βοήθεια των νέων τεχνολογιών και την έκδοση σχετικών μονογραφιών αλλά και την ανάπτυξη ηλεκτρονικών εργαλείων για την εξέταση και ανάλυση των χειρογράφων της Καινής Διαθήκης. Από το 2002 που ιδρύθηκε έχει αναλάβει αρκετές αποστολές σε πολλά μέρη του κόσμου προκειμένου να φωτογραφίσει χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης. Εχει ήδη ψηφιοποιήσει, μεταξύ άλλων, χειρόγραφα της Πατριαρχικής Βιβλιοθήκης στην Κωνσταντινούπολη, της βιβλιοθήκης της Μονής Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου στην Πάτμο, της βιβλιοθήκης του Πανεπιστημίου της Γλασκώβης, τη συλλογή του Πανεπιστημίου του Μίσιγκαν στο Ανν Αρμπορ, χειρόγραφα από τα Εθνικά Αρχεία της Αλβανίας στα Τίρανα και από τη βιβλιοθήκη Chester Beatty στο Δουβλίνο.
Τα γνωστά σωζόμενα ελληνικά χειρόγραφα της Καινής Διαθήκης είναι περίπου 5.800. Από αυτά 300 βρίσκονται στην ΕΒΕ, που θεωρείται ένα από τα πέντε μεγαλύτερα αποθετήρια τέτοιων χειρογράφων ανά τον κόσμο, με συντρόφους τη Βρετανική Βιβλιοθήκη και την Εθνική Βιβλιοθήκη της Γαλλίας. Το CSNTM υπολογίζει ότι θα ψηφιοποιήσει στην ΕΒΕ περισσότερες από 150.000 σελίδες, σε δύο αποστολές ψηφιοποίησης, εφέτος και το επόμενο καλοκαίρι.
Η συνεργασία είναι αμοιβαία επωφελής, υποστηρίζει θερμά ο διευθυντής της ΕΒΕ Φίλιππος Τσιμπόγλου, διότι η ΕΒΕ, χωρίς να πληρώσει για τις υπηρεσίες του CSNTM, θα έχει ψηφιοποιήσει ένα μεγάλο μέρος των χειρογράφων της συλλογής της. «Δεν χρεώνουμε καμιά βιβλιοθήκη για την ψηφιοποίηση των χειρογράφων της» εξηγεί ο Ντάνιελ Γουάλας. Δεν λειτουργεί έτσι το CSNTM, δεν αναλαμβάνει πελάτες. Η δράση του χρηματοδοτείται μέσω ατομικών και συλλογικών δωρεών και χορηγιών. Ελπίζει η αποστολή στην ΕΒΕ να καταλήξει σε κάποια χορηγία του Ιδρύματος «Σταύρος Νιάρχος», που χρηματοδοτεί την ανέγερση του κτιρίου της νέας ΕΒΕ.
Εκείνο που παραχωρούν τα ιδρύματα στο CSNTM είναι το δικαίωμα ανάρτησης των ψηφιακών εικόνων στον ιστότοπό του (www.csntm.org), από όπου μπορούν να είναι ελεύθερα προσβάσιμες. «Η ΕΒΕ έχει παραχωρήσει το μη αποκλειστικό δικαίωμα ανάρτησης των εικόνων αυτών, σε χαμηλή ανάλυση, στον ιστότοπο του CSNTM» μας πληροφόρησε ο διευθυντής της ΕΒΕ, και το δικαίωμα «να διαθέτει στους χώρους του τις υψηλής ανάλυσης εικόνες για μελέτη».

Προετοιμασίες και διασταυρώσεις
Εκτός από τις εικόνες των ψηφιοποιημένων χειρογράφων που θα παραλάβει η ΕΒΕ, θα παραλάβει και ηλεκτρονικά αρχεία με την περιγραφή κάθε χειρογράφου, μέρος των προκαταρκτικών εργασιών που γίνονται πριν από την έναρξη της φωτογράφισης. Ο Ντάνιελ Γουάλας, καθηγητής στο Θεολογικό Σεμινάριο του Ντάλας, άρχισε τα ταξίδια του στην Αθήνα τον Ιανουάριο, με τον συνεργάτη του Ρόμπερτ Μαρσέλο, υπεύθυνο για τον οικονομικό σχεδιασμό της αποστολής.
Εχει προετοιμάσει μέχρι στιγμής περίπου 100 χειρόγραφα για φωτογράφιση. Κατά τη διάρκεια της προπαρασκευής του χειρογράφου σημειώνει πληροφορίες για τις διαστάσεις και τη χρονολόγησή, τον αριθμό των φύλλων, το είδος της γραφής, τα μελάνια και την εικονογράφηση, παρατηρεί τυχόν διαφορές στον γραφικό χαρακτήρα που μαρτυρούν περισσότερους του ενός αντιγραφείς, σημειώνει τις διαστάσεις του χειρογράφου αλλά και το πάχος του κώδικα και διασταυρώνει τα στοιχεία με τους καταλόγους της ΕΒΕ και την Kurzgefasste Liste –έναν κατάλογο των χειρογράφων της Καινής Διαθήκης που δίνει «το δακτυλικό αποτύπωμα κάθε χειρογράφου», ακόμη και πληροφορίες για το ράφι της βιβλιοθήκης όπου είναι τοποθετημένο ένα χειρόγραφο –που συνέταξε ο γερμανός θεολόγος Κουρτ Αλαντ, ιδρυτής του αναγνωρισμένου Institut für Νeutestamentliche Textforschung στο Μίνστερ, το οποίο μελετά τη χειρόγραφη παράδοση της Καινής Διαθήκης.

«Θα παραδώσω στην ΕΒΕ περίπου 700 σελίδες πληροφοριακό υλικό» λέει ο αμερικανός θεολόγος, ο οποίος μέχρι στιγμής εντόπισε στη συλλογή της ΕΒΕ εννέα χειρόγραφα που δεν έχουν καταχωριστεί στην Kurzgefasste Liste αλλά ήταν γνωστά από καταλόγους της ΕΒΕ. Μεταξύ των οποίων ένα μικρό χειρόγραφο του 13ου αιώνα, στο οποίο σώζεται το πρώτο κεφάλαιο του Κατά Λουκάν Ευαγγελίου. Βρέθηκε σε ένα περγαμηνό χειρόγραφο και είχε χρησιμοποιηθεί για να ενισχύσει το δέσιμο των φύλλων του χειρογράφου. Τώρα θα φωτογραφηθεί και θα καταγραφεί χωριστά.
Εξετάζοντας τα χειρόγραφα διαπίστωσε λάθη στη χρονολόγησή τους στον κατάλογο του Σακελλίωνος του 1892. «Κάποια χειρόγραφα χρονολογούνται στον 14ο αιώνα ενώ είναι του 12ου», λάθη που διορθώνονται σε μεταγενέστερους καταλόγους, «αλλά όχι πάντα, κάποιες φορές υπάρχουν εσφαλμένες χρονολογήσεις με απόκλιση 200-300 χρόνων από τη χρονολόγηση του χειρογράφου, η οποία ορισμένες φορές δηλώνεται και στον κολοφώνα». Μας δείχνει τις χαρακώσεις σε ένα περγαμηνό χειρόγραφο όπου ανάλογα με τη θέση των γραμμάτων επάνω ή κάτω από αυτές, τις γραμμές της σελίδας, μπορεί να αποφανθεί ο μελετητής για το έτος γραφής του χειρογράφου, μια και καλλιγραφικές μόδες επέβαλλαν τα γράμματα να «κάθονται» επάνω στη χαράκωση ως τον 10ο αιώνα και να «κρέμονται» από αυτήν μετά τον 10ο αιώνα.

Τα μυστικά και οι νοστιμιές των κωδίκων
Μετρώντας το πάχος κάθε κώδικα προέκυψαν κάποιες νόστιμες παρατηρήσεις. «Οι κώδικες έχουν συνήθως μεγαλύτερο πάχος στην κορυφή γιατί εκεί ανοίγουν τα φύλλα, όπως είναι κάθετα τοποθετημένοι στο ράφι. Τρεις κώδικες διαπιστώσαμε ότι είχαν μεγαλύτερο πάχος στη βάση τους, πράγμα που μας κάνει να υποθέσουμε ότι επί 500 χρόνια ήταν τοποθετημένοι ανάποδα, με το επάνω μέρος να ακουμπά στο ράφι. Είναι εντυπωσιακό το τι μπορεί να ανακαλύψει κανείς μελετώντας από κοντά τα χειρόγραφα».
Μας δείχνει το χειρόγραφο 131, ένα χαρτώο χειρόγραφο του 13ου αιώνα. Τα έντομα έχουν σκάψει γαλαρίες στο χαρτί, είναι ένα πολύ ευαίσθητο χειρόγραφο το οποίο θα φωτογραφίσει η «ομάδα Α», το πιο έμπειρο από τα τρία ζευγάρια φωτογράφων που εργάζονται στην ΕΒΕ. Στο εσωτερικό του εξωφύλλου και σε διάφορες σελίδες το χέρι κάποιου από τους κατόχους του χειρογράφου έχει σχεδιάσει σκαριφήματα, ενώ φαίνεται πως κάποιο παιδί διδάχθηκε την αλφαβήτα και σημείωνε τα γράμματα που μάθαινε στο περιθώριο του χειρογράφου. Πρόκειται για ιστορίες που αφηγούνται τα χειρόγραφα συναρπαστικές.
Σημειώθηκαν πάντως και «πρωτιές» στην ΕΒΕ. «Εχω εξετάσει περισσότερα από 1.000 χειρόγραφα στην καριέρα μου και έχω διαπιστώσει ότι στο 80% η αρίθμηση των τετραδίων, των τευχών από τα οποία αποτελείται ο κώδικας, είναι λανθασμένη. Στα χειρόγραφα της ΕΒΕ που έχω δει είναι 90% σωστή» λέει ο Ντάνιελ Γουάλας.
Η διαδικασία αυτή αποκαλύπτει τη μεγάλη ανάγκη για τη συγκρότηση νέων ενημερωμένων καταλόγων για τη συλλογή χειρογράφων της ΕΒΕ, συμβατών με διεθνή πρότυπα, αλλά και την άμεση ανάγκη συντήρησης των πολύτιμων θησαυρών μας. Η ψηφιοποίηση είναι ένα πρώτο βήμα για τη διατήρηση αυτού του εύθραυστου υλικού και τη διάθεσή του στους ερευνητές χωρίς να ταλαιπωρείται το πρωτότυπο. Παράλληλα με το μεγάλο πρόγραμμα του CSNTM άλλα μικρότερα έργα ψηφιοποίησης συντελούνται στην ΕΒΕ: ψηφιοποίηση αλληλοδιδακτικών εγχειριδίων της Τουρκοκρατίας, με ίδιες δυνάμεις, ψηφιοποίηση μουσικών χειρογράφων με τη συνεργασία του Πανεπιστημίου Αθηνών και αλχημιστικών χειρογράφων με τη συνεργασία του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών. «Μικρά έργα που γίνονται ταυτόχρονα και κυρίως χωρίς χρήματα» υπογραμμίζει ο διευθυντής της ΕΒΕ. Χρήματα που άλλωστε η Εθνική Βιβλιοθήκη μας δεν διαθέτει.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ