Ο άνθρωπος, το κτήνος

Σε αντίθεση με το ντοκιμαντέρ του Αλέν Ρενέ «Νύχτα και καταχνιά» (1955), μια μνημειώδης μαρτυρία για τη λειτουργία των στρατοπέδων συγκέντρωσης των Εβραίων και τις μαζικές εκτελέσεις τους από τους ναζιστές στον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, το «Kapo» του Τζίλο Ποντεκόρβο, που γυρίστηκε πέντε χρόνια αργότερα και στις ημέρες μας επαναπροβάλλεται ύστερα από πολύ καιρό αποκλειστικά στον κινηματογράφο Ζέφυρο, εστιάζει στη ζωώδη προσπάθεια του ατόμου να επιβιώσει μπροστά στον κίνδυνο του θανάτου θυσιάζοντας με μια λέξη τα πάντα.

Εν προκειμένω το πρόσωπο αυτό είναι μια 14χρονη Γαλλοεβραία, η Εντίθ (την υποδύεται η αμερικανίδα ηθοποιός Σούζαν Στράσμπεργκ, κόρη του μεγάλου δασκάλου της υποκριτικής Λι Στράσμπεργκ), η οποία πολύ σύντομα και με τη βοήθεια όχι μόνο της τύχης αλλά και κάποιων καλών ανθρώπων –μιας γυναίκας και ενός γιατρού –θα μετατραπεί σε Νικόλ, δηλαδή σε μια μη Εβραία.

Η απάρνηση της καταγωγής της θα είναι το πρώτο βήμα. Δεν θα περάσει πολύς χρόνος και ο θεατής θα έχει ξεχάσει τελείως ότι αυτή η σκληρή γυναίκα που βλέπει στην οθόνη δεν είναι παρά ένα παιδί μόλις 14 χρόνων. Η Εντίθ/Νικόλ θα κάνει ό,τι περνά από το χέρι της για να επιβιώσει μέσα στο στρατόπεδο καταναγκαστικής εργασίας όπου τη στέλνουν (η εκτέλεση των δικών της σε θάλαμο αερίων έχει προηγηθεί και την έχει δει με τα μάτια της): θα φάει το φαγητό άλλων κρατουμένων, θα συνάψει ερωτική σχέση με γερμανό αξιωματικό (Τζιάνι Γκάρκο) και εν τέλει θα αρχίσει να ασκεί εξουσία προς τις άλλες γυναίκες έχοντας αποκτήσει την ιδιότητα της Καπό, δηλαδή του μέλους της Καμεραντενπολιτσάι, ειδικού σώματος καταδοτών-εποπτών των υπόλοιπων αιχμαλώτων που είχαν μεγάλα προνόμια και εξουσίες όπως η απαλλαγή από την καταναγκαστική εργασία, η ασυλία και η προστασία από τον θάνατο.

Ανθρώπινο κουρέλι σε σώμα και ψυχή, η κοπέλα θα αγγίξει τα όρια της αποκτήνωσης, αφού πολύ απλά θα αντιληφθεί ότι δεν μπορεί να κάνει διαφορετικά προκειμένου να σώσει το τομάρι της. Το ερώτημα όμως που θέτει ο Ποντεκόρβο είναι αν τελικά ακόμη και μια μολυσμένη ψυχή όπως της Εντίθ/Νικόλ μπορεί να εξαγνισθεί.

Το μεγαλείο αυτής της ταινίας είναι ότι επισημαίνει (και χωρίς να δικαιολογεί ερμηνεύει) με τρομερή ακρίβεια και με πολύ αμυδρές «πινελιές» (αναπόφευκτου) μελοδραματισμού το πόσο εύκολο είναι οι συνθήκες να κάνουν σε χρόνο μηδέν την καρδιά σου πέτρα, να σε μεταμορφώσουν κυριολεκτικά σε κάτι «άλλο» (προσωπικά η μεταμόρφωση της Εντίθ/Νικόλ μου θύμισε εκείνη του ρώσου φαντάρου Φλόρια ενώ βιώνει τη φρίκη του πολέμου σε ένα άλλο αριστούργημα του κινηματογράφου, το «Ελα να δεις» του Ελεμ Κλίμοφ).

Υποψήφιο για το Οσκαρ ξενόγλωσσης ταινίας 1961, το «Kapo» έστρωσε τον δρόμο για μια αξιόλογη καριέρα στον Ποντεκόρβο, που λίγα χρόνια αργότερα θα γύριζε την πιο διάσημη ταινία του «Η μάχη της Αλγερίας». Το «Kapo» υπήρξε επίσης αντικείμενο μελέτης πολλών μεταγενέστερων σκηνοθετών, ανάμεσα στους οποίους και ο Στίβεν Σπίλμπεργκ, ο οποίος με τη «Λίστα του Σίντλερ» άφησε το δικό του σχόλιο για το Ολοκαύτωμα των Εβραίων.