Άκουσα πρόσφατα τον προσκεκλημένο κάποιας τηλεοπτικής εκπομπής να κατακεραυνώνει τον συνομιλητή του με τη… βαρύτατη κατηγορία ότι «ζει ακόμη στην Παλαιολιθική Εποχή»! Κατά σύμπτωση, την ίδια μέρα και με αφορμή τα βίαια επεισόδια στη διάρκεια αθλητικού αγώνα, διάβασα σε καθημερινή εφημερίδα ότι κάποιοι άλλοι συμπολίτες μας εξακολουθούν να ζουν στην «Εποχή των σπηλαίων». Αν και αυτές οι, υπερβολικές, εκφράσεις χρησιμοποιούνται για να δείξουν τη μεγάλη καθυστέρηση κάποιου σε σχέση με την εποχή μας, εν τούτοις εμπεριέχουν την ιδέα και πολλοί θεωρούν ότι η Παλαιολιθική Εποχή είναι συνώνυμη με την έλλειψη οποιουδήποτε στοιχείου πολιτισμού ή προόδου, ότι εκείνη την εποχή οι άνθρωποι ζούσαν αποκλειστικά σε σπήλαια, λίγο – πολύ σαν αγρίμια, ότι μετακινούνταν αδιάκοπα τρέχοντας πίσω από τα θηράματά τους, ότι έτρωγαν ρίζες δέντρων ή ακόμη και… συνανθρώπους τους και μύρια όσα άλλα κακά. Πιστεύουν, με λίγα λόγια, ότι πρόκειται για τη μαύρη περίοδο της ιστορίας της ανθρωπότητας.
Τέτοιες εσφαλμένες αντιλήψεις απηχούν στο μεγαλύτερο μέρος τους παλαιότερες ιδέες και πεποιθήσεις, οι οποίες είχαν διατυπωθεί και επικρατήσει ήδη από την αρχαιότητα, πολύ προτού αναγνωριστεί η Παλαιολιθική Εποχή. Κατά τον Αισχύλο, για παράδειγμα, στον «Προμηθέα Δεσμώτη», οι πρώτοι άνθρωποι αγνοούσαν κάθε στοιχείο τεχνολογίας και ζούσαν «… σε ανήλια σπήλια χωσμένοι σαν μυρμήγκια». Οι ιδέες αυτές μάλιστα ήταν τόσο βαθιά ριζωμένες ώστε δεν τις αμφισβήτησαν ούτε οι παλαιολιθικοί αρχαιολόγοι του 19ου και του πρώτου μισού του 20ού αιώνα. Είναι χαρακτηριστικό ότι αν και η ύπαρξη του παλαιολιθικού ανθρώπου πιστοποιήθηκε για πρώτη φορά έξω από σπήλαια, σε υπαίθριες θέσεις, εν τούτοις ουδόλως έπαψε να αποκαλείται «άνθρωπος των σπηλαίων».
Πόσοι από εμάς, αλήθεια, γνωρίζουν τι πραγματικά ήταν η Παλαιολιθική Εποχή, την οποία πολλοί εξορκίζουν όπως ακριβώς κάποιοι νεόπλουτοι δεν θέλουν ούτε να σκέφτονται τη φτωχική καταγωγή τους; Διότι πολύ φοβάμαι ότι την αδικούν κατάφωρα κρίνοντάς την από το… «ρετιρέ της τεχνολογίας» του τέλος του 20ού αιώνα.
Τα συμπεράσματα της σύγχρονης επιστημονικής έρευνας διαφέρουν πολύ από τις απλοϊκές δοξασίες που αναφέρθηκαν παραπάνω. Σήμερα γνωρίζουμε ότι οι παλαιολιθικοί άνθρωποι δεν κατοικούσαν αποκλειστικά σε σπήλαια αλλά πολύ συχνά κατασκεύαζαν σκηνές και έστηναν υπαίθριους καταυλισμούς. Ζούσαν κατά οργανωμένες ομάδες και δεν περιφέρονταν άσκοπα, αλλά οι μετακινήσεις τους ήταν «μελετημένες» με σκοπό την καλύτερη εκμετάλλευση του ζωτικού τους χώρου. Ακόμη και η ανθρωποφαγία (των νεκρών συντρόφων) που παρατηρείται σε ορισμένες περιόδους δεν ικανοποιούσε άγρια ένστικτα, αλλά γινόταν στα πλαίσια κάποιων τελετουργιών που υπαγορεύονταν από μεταφυσικές δοξασίες. Το κάθε άλλο παρά χαμηλό πνευματικό τους επίπεδο εξάλλου φαίνεται τόσο στην αντιμετώπιση των καθημερινών προβλημάτων, με το επιλεκτικό και όχι άσκοπο κυνήγι ζώων ή τη σοφή διαχείριση των πετρωμάτων που χρησιμοποιούσαν για την κατασκευή των εργαλείων τους, αλλά και από τις ανώτερες πνευματικές εκδηλώσεις όπως οι ταφές των νεκρών, οι μεταφυσικές ανησυχίες (προσφορά δώρων στον νεκρό) και πάνω από όλα τα εκπληκτικά δημιουργήματα της τέχνης των σπηλαίων.
Η Παλαιολιθική Εποχή, η οποία συμπίπτει με το τροφοσυλλεκτικό στάδιο, άρχισε με την εμφάνιση του ανθρώπου, πριν από 2,5 εκατομμύρια χρόνια περίπου, και διήρκεσε ως πριν από 10.000 χρόνια. Καλύπτει δηλαδή, ούτε λίγο ούτε πολύ, τα 997/1.000 της ανθρώπινης ιστορίας. Στη μακρότατη αυτή περίοδο οι ρυθμοί «προόδου» ήταν πολύ αργοί, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι η Παλαιολιθική Εποχή ήταν περίοδος στασιμότητας. Δεν πρέπει να παραβλέπεται ότι οι άνθρωποι ήταν ελάχιστοι, η κατοίκηση της Γης πολύ αραιή και κατά συνέπεια απαιτούσαν μεγάλα διαστήματα για να αφομοιωθούν και να εξαπλωθούν οι καινοτομίες ώστε να ακολουθήσουν οι επόμενες. Οσο περνούσε ο χρόνος, αυξανόταν ο πληθυσμός και σωρεύονταν περισσότερες γνώσεις, τόσο πιο σύντομα ήταν τα εξελικτικά στάδια.
Οι παλαιολιθικοί τεχνίτες δεν ήταν ουραγοί της τεχνολογίας, όπως συνηθίζουμε να αποκαλούμε κάποιες σημερινές πρωτόγονες φυλές, αλλά οι πρωτοπόροι της εποχής τους αφού αυτοί ήταν οι εμπνευστές των καινοτομιών της εποχής. Τα «απλά» λίθινα εργαλεία που χαρακτηρίζουν αυτή την εποχή αποτελούν από μόνα τους τη σπουδαιότερη καινοτομία στην ιστορία του ανθρώπου, αφού με αυτά εμφανίζεται η συλληπτική ικανότητα του πνεύματός του, η οποία του επέτρεψε να ξεχωρίσει από το υπόλοιπο ζωικό βασίλειο. Από την κατασκευή των πρώτων, απλούστατων, λίθινων εργαλείων ως τα τελειότερα σημερινά επιτεύγματα της τεχνολογίας υπάρχει μια αδιάσπαστη συνέχεια. Αν η συνέχεια αυτή είχε χαθεί κάποια στιγμή, η πολιτιστική ανέλιξη του ανθρώπου θα έπρεπε να ξαναρχίσει από την αρχή. Αναντίρρητα θα έγιναν πισωγυρίσματα και λοξοδρομήσεις, αλλά το τελικό αποτέλεσμα ήταν μια συνεχής πρόοδος που οδήγησε στα μετέπειτα στάδια ανάπτυξης του πολιτισμού. Σε τελική ανάλυση, η Παλαιολιθική Εποχή είναι η μακρά περίοδος κυοφορίας των μεταγενέστερων πολιτισμικών σταδίων, πρόδρομος και πρόγονος και του δικού μας πολιτισμού.
Η Παλαιολιθική Εποχή τελειώνει με το πέρασμα του ανθρώπου στο παραγωγικό στάδιο. Πριν από 10.000 χρόνια περίπου ο άνθρωπος επινοεί τη γεωργία και την κτηνοτροφία και χτίζει τα πρώτα χωριά, τα οποία σύντομα έγιναν πόλεις. Τώρα πλέον δεν αρκείται σε όσα του προσφέρει η φύση, αλλά επιβάλλεται σε αυτή και την «υποχρεώνει» να του παράγει όσα εκείνος αποφασίζει. Ετσι τερματίζεται η «αρμονική συμβίωσή» του με τη φύση και διαταράσσεται η προηγούμενη ισορροπία, που είχε διαρκέσει εκατομμύρια χρόνια. Η ανάπτυξη στη νέα εποχή, την οποία καλούμε Νεολιθική, είναι τόσο ραγδαία, ώστε δικαιολογημένα το πέρασμα στο νέο στάδιο ονομάστηκε «αγροτική επανάσταση».
Οι συνέπειες της νέας εποχής δεν άργησαν να φανούν: νέες τεχνολογίες αναπτύσσονται, νέες πολύπλοκες κοινωνικές δομές γεννιούνται αλλά και πολλές νέες ανάγκες παρουσιάζονται. Η σώρευση αγαθών αποτελεί τώρα απαραίτητη προϋπόθεση για την επιβίωση των ανθρώπων και κυρίως για τη συνοχή των κοινωνικών ομάδων. Η ζωή των ανθρώπων γίνεται ένας αδιάκοπος αγώνας για τη σώρευση πλούτου, ενώ σύντομα κάνει την εμφάνισή του και ο πόλεμος, ως συνέπεια του αναπόφευκτου πλέον ανταγωνισμού της επιβουλής.
Παραδόξως, ενώ στην Παλαιολιθική Εποχή αρκούσαν 3 – 4 ώρες εργασίας την ημέρα για να ικανοποιήσει ο άνθρωπος τις όχι και πολύ μεγάλες βιοτικές του ανάγκες, στη νέα εποχή, η οποία ήλθε ως αποτέλεσμα των προσπαθειών του για καλύτερη και πιο άνετη ζωή, παγιδευμένος από τις πολλές και πρωτόγνωρες ανάγκες, είναι «καταδικασμένος» να δουλεύει τουλάχιστον διπλάσιο χρόνο. Γίνεται πλέον δούλος των επιτευγμάτων του και πρέπει να ιδρώσει πολύ για να βγάλει το ψωμί του.
Οταν αναλογίζεται κανείς αυτή τη μεταβολή των συνθηκών της ζωής από την Παλαιολιθική Εποχή στα μεταγενέστερα στάδια, έρχονται στον νου του τα κεφάλαια του βιβλίου της Γένεσης που περιγράφουν τη ζωή των Πρωτοπλάστων στον κήπο της Εδέμ και τις συνέπειες της εκδίωξής τους από εκεί. Αν μάλιστα λάβει υπόψη ότι το βιβλίο αυτό αποτελεί στο μεγαλύτερο μέρος του μια καταγραφή παραδόσεων και μακρινών αναμνήσεων, τότε δεν μένει αμφιβολία ότι τα σχετικά κεφάλαια αποτελούν ακριβώς μια μακρινή ανάμνηση του περάσματος από την Παλαιολιθική στη Νεολιθική Εποχή και στις Εποχές των Μετάλλων που ακολούθησαν.
Μήπως, σε τελική ανάλυση, η Παλαιολιθική Εποχή δεν ήταν η μαύρη περίοδος της ιστορίας της ανθρωπότητας, αλλά αντίθετα ο χαμένος παράδεισος, τον οποίο οι άνθρωποι είχαν ήδη αρχίσει να αναπολούν λίγους αιώνες μετά την απώλειά του;
