Πώς τα γονίδια θα μας σώσουν στο μέλλον από τον καρκίνο
Πρόσφατα μια θλιβερή είδηση συγκλόνισε την επιστημονική κοινότητα. Ενας 18χρονος ο οποίος έπασχε από μια ηπατική νόσο πέθανε κατά τη διάρκεια μιας πειραματικής εφαρμογής γονιδιακής θεραπείας η οποία είχε στόχο να αντιμετωπίσει το νόσημά του. Κυρώσεις επιβλήθηκαν στους γιατρούς του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια στους οποίους ο νεαρός είχε εμπιστευθεί την αποκατάσταση της υγείας του και η κοινή γνώμη άρχισε να ζητεί περισσότερες πληροφορίες για τη γονιδιακή θεραπεία. Τελικά, μπορεί κανείς να περιμένει από τη γονιδιακή θεραπεία να κρατήσει τις υποσχέσεις της; Θα είμαστε σε θέση να αντιμετωπίζουμε κληρονομικές ασθένειες αντικαθιστώντας τα μεταλλαγμένα γονίδια με κανονικά; Θα μπορούμε να εφαρμόσουμε τη γονιδιακή θεραπεία για την αντιμετώπιση του καρκίνου; ή μήπως η πράξη απεδείχθη δυσκολότερη από τη θεωρία; «Το Βήμα» αναζήτησε απαντήσεις στα ερωτήματα που δημιούργησε το παραπάνω θέμα από το καταλληλότερο να απαντήσει πρόσωπο: τον κ. Γιώργο Σταματογιαννόπουλο, έλληνα καθηγητή Ιατρικής Γενετικής στο Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον στο Σιάτλ των ΗΠΑ και ιδρυτή της Αμερικανικής Εταιρείας Γονιδιακής Θεραπείας, ο οποίος βρέθηκε στη χώρα μας για λίγες ημέρες πραγματοποιώντας επαγγελματική επίσκεψη.
Το περιστατικό της Πενσιλβάνια είναι μεμονωμένο ή αντικατοπτρίζει ένα γενικότερο πρόβλημα με τη γονιδιακή θεραπεία;
«Προτού απαντήσω στο ερώτημά σας θα ήθελα να κάνουμε μια ιστορική αναδρομή στο πώς γεννήθηκε η ιδέα της γονιδιακής θεραπείας. Πιστεύω ότι αυτό θα βοηθήσει στο να κατανοηθεί και ποιο ήταν το πρόβλημα στην περίπτωση που αναφέρατε. Η ανάγκη γονιδιακής θεραπείας λοιπόν έγινε αισθητή στις αρχές του 1970, όταν διαπιστώθηκε ότι πολλές από τις κληρονομικές νόσους οφείλονταν σε γονίδια τα οποία ήταν πλήρως κατεστραμμένα. Τότε ήταν που ήρθε στην επιφάνεια η ιδέα της αντικατάστασης αυτών των γονιδίων από φυσιολογικά».
Υπήρχαν τότε δυνατότητες οι οποίες θα επέτρεπαν τον πειραματισμό;
«Οχι! Υπήρξαν όμως τότε πολύ ωραίες θεωρητικές μελέτες οι οποίες διαπραγματεύονταν την ιδέα της γονιδιακής θεραπείας και οι οποίες έδιναν το απαραίτητο υλικό για να σκεφθεί κανείς προς αυτή την κατεύθυνση και πειραματικά. Ο πειραματισμός άρχισε να γίνεται εφικτός στις αρχές της δεκαετίας του ’80, όταν έγινε αντιληπτό ότι έχει κανείς τη δυνατότητα να μεταφέρει γονίδια στο εσωτερικό των κυττάρων χρησιμοποιώντας ως οχήματα μεταφοράς διάφορους ιούς».
Τι είδους ιοί ήταν υποψήφιοι για εφαρμογή στη γονιδιακή θεραπεία;
«Στην αρχή η έμφαση δόθηκε στη χρήση ρετροϊών. Οι ιοί αυτοί όταν εισέρχονται στα κύτταρα ενσωματώνουν το γενετικό υλικό τους στο ανθρώπινο γενετικό υλικό. Η ιδιότητά τους αυτή τους καθιστά ιδανικούς για χρήση στη γονιδιακή θεραπεία, αφού όχι μόνο μπορούν να μεταφέρουν τα γονίδια που έχουμε επιλέξει στα κύτταρα, αλλά και να τα ενσωματώσουν στο γενετικό υλικό τους. Αρχικά λοιπόν προσπαθήσαμε να μάθουμε τις λεπτομέρειες αυτής της αλληλεπίδρασης ρετροϊών και κυττάρων, τι κάνουν οι ρετροϊοί όταν εισέρχονται στα κύτταρα και ποια είναι η έκφραση των γονιδίων τους».
Πότε άρχισαν οι πειραματικές προσπάθειες αντιμετώπισης ασθενειών;
«Οι πρώτες πειραματικές προσπάθειες αντιμετώπισης ασθενειών άρχισαν στα μέσα του 1985. Τότε η ερευνητική ομάδα της οποίας ηγούμαι άρχισε τη βασική έρευνα, ο απώτερος σκοπός της οποίας ήταν να εφαρμοστεί η γονιδιακή θεραπεία για τη μεσογειακή αναιμία, η οποία, όπως γνωρίζετε, είναι κληρονομική νόσος».
Υπάρχει ασθένεια η οποία έχει αντιμετωπιστεί επιτυχώς με τη βοήθεια της γονιδιακής θεραπείας;
«Ασφαλώς! Στις αρχές της δεκαετίας του ’90 αντιμετωπίστηκε επιτυχώς χάρη στη γονιδιακή θεραπεία μια βαρύτατη ασθένεια του ανοσοποιητικού. Τα παιδιά που πάσχουν από αυτή την ανοσοεπάρκεια (αδυναμία του ανοσοποιητικού συστήματός τους να αντιμετωπίσει λοιμογόνους μικροοργανισμούς) πεθαίνουν σε πολύ μικρή ηλικία ή για να επιβιώσουν πρέπει να ζουν σε αποστειρωμένο περιβάλλον. Ολη αυτή η διαταραχή οφείλεται σε ένα και μόνο μεταλλαγμένο γονίδιο. Η εισαγωγή του κανονικού γονιδίου στα λεμφοκύτταρα του ασθενούς επανέφερε μερικώς την ανοσολογική ανεπάρκεια του οργανισμού και έδωσε τη δυνατότητα στους ασθενείς να ζουν φυσιολογική ζωή».
Δηλαδή, μέσα σε λιγότερο από 20 χρόνια από τη σύλληψη μιας ιδέας υπήρξαν οι πρώτες εφαρμογές της;
«Ακριβώς. Η γονιδιακή θεραπεία είχε έναν χρόνο επωάσεως πολύ μικρό. Επιπροσθέτως η πρώτη αυτή επιτυχία έδωσε το έναυσμα για μια σειρά κλινικών μελετών όχι τόσο για την αντιμετώπιση κληρονομικών νόσων όσο για τον καρκίνο. Στις αρχές του ’90 ένας αριθμός βιοτεχνολογικών εταιρειών και μεγάλων φαρμακοβιομηχανιών άρχισε να αναπτύσσει ενδιαφέρον για τη γονιδιακή θεραπεία. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα να αρχίσουν πολλές μελέτες πρώτης φάσης».
Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο «μελέτες πρώτης φάσης»;
«Πρόκειται για τις τοξικολογικές μελέτες. Τις μελέτες που γίνονται προκειμένου να διαπιστωθεί αν ένα φάρμακο ή μια μέθοδος έχει παρενέργειες. Και εδώ έχουμε την εμφάνιση των πρώτων προβλημάτων. Οι έρευνες πρώτης φάσης πολύ συχνά είχαν φθάσει στον Τύπο ως θεραπείες, πράγμα για το οποίο ευθύνονται και οι εταιρείες οι οποίες τις πραγματοποιούσαν και οι οποίες είχαν εμπορικούς λόγους να το κάνουν. Ετσι δημιουργήθηκε στο ευρύ κοινό η ψευδαίσθηση ότι η ευρεία εφαρμογή της γονιδιακής θεραπείας θα είναι άμεση».
Υπήρξαν αντιδράσεις;
«Τότε, στα μέσα του ’90, δημιούργησα την Εταιρεία Γονιδιακής Θεραπείας με σκοπό να ενισχυθούν οι προσπάθειες βασικής έρευνας αλλά και να καλύψουμε την κλινική έρευνα. Είχαμε δε την υποστήριξη του Χάρολντ Βάρμους, του διευθυντού του ΝΙΗ (του Εθνικού Ινστιτούτου Υγείας των ΗΠΑ), ο οποίος επενέβη για να δοθεί έμφαση στη βασική έρευνα».
Είναι οι ασθενείς ενημερωμένοι σχετικά με τη γονιδιακή θεραπεία;
«Ενα από τα μεγάλα προβλήματα είναι η άγνοια των ασθενών. Οι ασθενείς υπογράφουν τη συμφωνία συμμετοχής στο πείραμα, αλλά η ενημέρωσή τους εξαρτάται από τον γιατρό. Οταν μιλώ με ασθενείς για να τους εξηγήσω, δεν φείδομαι χρόνου. Πρέπει οι ασθενείς να αντιλαμβάνονται πλήρως τη διαδικασία, να γνωρίζουν αν πρόκειται για πείραμα, ποιες είναι οι ενδείξεις και ποιες οι αντενδείξεις, οι κίνδυνοι και τα αναμενόμενα οφέλη».
Πώς βλέπετε να διαγράφεται το μέλλον της γονιδιακής θεραπείας;
«Η γονιδιακή θεραπεία είναι ουσιαστικά η φαρμακολογία του μέλλοντος. Δεν υπάρχει τίποτε καλύτερο για τη ριζική θεραπεία ασθενειών από τη χρησιμοποίηση γονιδίων. Μπορώ να σας πω με βεβαιότητα ότι το μέλλον της αντιμετώπισης του καρκίνου βρίσκεται στη γονιδιακή θεραπεία. Θα δημιουργήσουμε φορείς οι οποίοι θα οδηγούν το φάρμακο αποκλειστικά στα καρκινικά κύτταρα».
Τι είδους πειράματα διεξάγονται στο δικό σας εργαστήριο;
«Η ερευνητική ομάδα υπό την διεύθυνσή μου ασχολείται με τη μεσογειακή αναιμία. Προσπαθούμε να αναπτύξουμε φορείς γονιδιακής θεραπείας με δυνατότητα να εντοπίζουν τα αρχικά αιματικά κύτταρα και να εισάγουν σε αυτά το γονίδιο της αιμοσφαιρίνης το οποίο είναι προβληματικό. Αλλες ερευνητικές ομάδες στο πανεπιστήμιό μας ασχολούνται με τη γονιδιακή θεραπεία του καρκίνου, του AIDS και των λευχαιμιών. Πρέπει δε να σας πω ότι έχουμε συνεργασία και με την Ελλάδα. Στην Αιματολογική Κλινική του Νοσοκομείου Παπανικολάου της Θεσσαλονίκης υπάρχει μια θαυμάσια ομάδα γιατρών οι οποίοι έχουν δημιουργήσει μία από τις καλύτερες μονάδες μεταμοσχεύσεων μυελού των οστών στον κόσμο. Αυτή την εποχή ολοκληρώνει την εκπαίδευσή της στο εργαστήριό μας στο Σιάτλ η γιατρός κυρία Ευαγγελία Γιαννάκη, η οποία θα επιστρέψει στη Θεσσαλονίκη για να αρχίσει να εφαρμόζει όσα έμαθε στη θεραπεία των λευχαιμιών».
Το μοιραίο πείραμα
Τα ιατρικά λάθη ήταν αυτά που κόστισαν τη ζωή στον 18χρονο ασθενή της Πενσιλβάνια, επισημαίνει ο κ. Σταματογιαννόπουλος και τονίζει: «Επρόκειτο για εντελώς ατυχή έρευνα. Πρώτον, οι αδενοϊοί οι οποίοι χρησιμοποιήθηκαν ήταν της γενεάς η οποία είχε δημιουργηθεί στα 1995. Πρέπει να σημειώσω ότι στη γονιδιακή θεραπεία ένας χρόνος κάνει πολύ σημαντική διαφορά. Το δεύτερο σφάλμα έχει να κάνει με το γεγονός ότι ουσιαστικά δεν επρόκειτο για θεραπεία. Επρόκειτο περί πειράματος. Δεν μπορείς να χρησιμοποιήσεις αδενοϊό (ιός του κοινού κρυολογήματος) για κληρονομική νόσο. Επρεπε να χρησιμοποιηθεί ρετροϊός. Το τρίτο σφάλμα των επιστημόνων για το οποίο υπάρχουν σημαντικότατες κυρώσεις είναι το γεγονός ότι στη συμφωνία που υπέγραψε ο ασθενής και στην οποία δηλώνει ότι μετέχει οικειοθελώς στην έρευνα το πείραμα παρουσιάζεται ως θεραπεία και ο ασθενής και οι γονείς του δεν είχαν διαφωτιστεί για τις πιθανές παρενέργειες του πειράματος».
Θα ζούσε το παιδί αυτό αν δεν είχε λάβει μέρος στο πείραμα;
«Το παιδί αυτό θα ζούσε με την ηπατική του νόσο για 40-50 χρόνια. Η νόσος ήταν πολύ ήπια και ουσιαστικά αυτό το παιδί δεν χρειαζόταν θεραπεία».
Υποθέτω ότι αυτό θα έχει αρνητικές επιπτώσεις σε όλο τον κλάδο…
«Είχε αρνητικές επιπτώσεις οι οποίες αφορούν το ίδρυμα στο οποίο πραγματοποιήθηκε το πείραμα γιατί το ΝΙΗ έχει σταματήσει τις κλινικές μελέτες γονιδιακής θεραπείας στο Πανεπιστήμιο της Πενσιλβάνια επ’ αόριστον. Σε ό,τι αφορά τη γονιδιακή θεραπεία γενικότερα οι επιπτώσεις θα είναι μάλλον θετικές γιατί θα γίνει τελικά αυτό που επεδίωξε και η εταιρεία: θα μπει φρένο στις λεγόμενες κλινικές έρευνες γονιδιακής θεραπείας που ουσιαστικά δεν έχουν τη δυνατότητα να κάνουν καλό στον άνθρωπο. Επιπροσθέτως όχι μόνο θα μπουν κανόνες σε όσους θέλουν να ασχοληθούν με τη γονιδιακή έρευνα αλλά και οι ασθενείς θα γνωρίζουν τι να περιμένουν αλλά και τι να ρωτούν όταν συμμετέχουν σε τέτοιου είδους μελέτες».
