Κυνηγώντας τους αστεροειδείς – Πλανητική άμυνα και νέα «όπλα»

Το τοπίο στο Ντέλεν της Κεντρικής Σουηδίας είναι ειδυλλιακό. Πυκνή βλάστηση, σκιερά δέντρα, γρασίδι, τα ήρεμα νερά της Βόρειας και της Νότιας λίμνης που απλώνονται σε μια συνολική έκταση 134 τετραγωνικών χιλιομέτρων, φημισμένα μεταξύ των ερασιτεχνών ψαράδων για τον πληθυσμό της καφετιάς πέστροφας που αφθονεί εκεί. Εκ πρώτης όψεως δεν υπάρχουν πολλά που να συνδέουν το σκηνικό αυτό με την ερημική όψη της Καρακούλ στο Τατζικιστάν, πλαισιωμένη από τη χιονισμένη οροσειρά του Παμίρ, ή την άγρια ομορφιά της τούνδρας στο Εθνικό Πάρκο Πινγκουαλούιτ του Καναδά.

Κι όμως, οι τρεις περιοχές έχουν όντως κάτι κοινό: οι λίμνες τους δεν είναι παρά κρατήρες που δημιουργήθηκαν από την πρόσκρουση αστεροειδών πριν από 89 εκατομμύρια, 5 εκατομμύρια και 1,4 εκατομμύρια χρόνια, αντίστοιχα. Aπολαυστική εικόνα της φύσης για εμάς, για τους αστρονόμους παρόμοιες τοποθεσίες συνιστούν διαρκή υπόμνηση μιας μακρινής, έστω, αλλά πάντα υπαρκτής απειλής: ο ιστότοπος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος (ESA), για παράδειγμα, καταγράφει σήμερα στη «λίστα κινδύνου» του 1.810 «κοντινά στη Γη αντικείμενα» (Near-Earth Objects) των οποίων η διαδρομή, οι διαστάσεις και τα δεδομένα επανυπολογίζονται καθημερινά.

Οταν πριν από μερικούς μήνες, στα τέλη του 2024, τα στοιχεία ενός από αυτά φάνηκε να δείχνουν χαμηλές, αυξανόμενες, ωστόσο, πιθανότητες μελλοντικής εισόδου στη γήινη ατμόσφαιρα, μεταξύ των διαστημικών υπηρεσιών παγκοσμίως σήμανε συναγερμός και ένας ολόκληρος μηχανισμός αστεροσκοπείων, συνεργαζόμενων οργανισμών και επιστημονικού δυναμικού ενεργοποιήθηκε άμεσα. Γιατί εδώ και μία δεκαετία τουλάχιστον, «κυνηγοί αστεροειδών», χρηματοδοτημένοι από κυβερνήσεις, ακαδημαϊκά ιδρύματα και διεθνείς θεσμούς, μεριμνούν για να μη μας πέσει ο ουρανός στο κεφάλι.

Βράχοι του Διαστήματος, απομεινάρια της δημιουργίας του Ηλιακού Συστήματος, συντρίμμια ενδεχομένως ενός πλανήτη που οι βαρυτικές δυνάμεις δεν του επέτρεψαν να συμπηχθεί ποτέ, οι κοντινοί μας αστεροειδείς βρίσκονται κυρίως σε μια ζώνη μεταξύ του Αρη και του Δία. Το μέγεθός τους ποικίλλει – από λίγα μέτρα έως αρκετά χιλιόμετρα. Αρκεί, ωστόσο, μαζί με την ιλιγγιώδη ταχύτητά τους, εφόσον ξεφύγουν από τις ασταθείς τροχιές τους, για να μετατραπούν σε αστρική απειλή.

Στις 30 Ιουνίου 1908 ένας αστεροειδής διαμέτρου 50-60 μέτρων διαλύθηκε στην ατμόσφαιρα πάνω από την Τουνγκούσκα της Σιβηρίας, προκαλώντας μια έκρηξη αντίστοιχη με εκείνη ατομικής βόμβας 3-50 μεγατόνων.

Καταγεγραμμένη σε μαρτυρίες ιθαγενών της περιοχής, σεισμογράφους και καμένα δέντρα, υπήρξε, σύμφωνα με τις εκτιμήσεις ειδικών, η μεγαλύτερη πτώση μετεώρου κατά τους ιστορικούς χρόνους. Αν συνέβαινε σε κατοικημένη περιοχή, θα ισοπέδωνε μια ολόκληρη πόλη. Ο πραγματικός τρόμος, ωστόσο, αφορά σώματα με διάμετρο μερικών χιλιομέτρων και κολοσσιαία καταστρεπτική ισχύ.

Το 1980, ο αμερικανός νομπελίστας φυσικός Λούις Αλβαρεζ και ο γεωλόγος γιoς του, Γουόλτερ Αλβαρεζ, παρατηρώντας την ασυνήθιστη παρουσία ιριδίου, σπάνιου μετάλλου στη Γη, αλλά συχνού σε αστεροειδείς, στα στρώματα που χώριζαν την Κρητιδική από την Παλαιογενή περίοδο, πρότειναν την επικρατούσα σήμερα ερμηνεία της εξαφάνισης των δεινοσαύρων: την πρόσκρουση ενός αστεροειδούς διαμέτρου 10 χιλιομέτρων στη χερσόνησο του Γιουκατάν στο Μεξικό, η οποία απελευθέρωσε ενέργεια της τάξεως των 100 εκατομμυρίων μεγατόνων, πάνω από 1 δισεκατομμύριο φορές ισχυρότερη από τη βόμβα της Χιροσίμα. Ακολούθησαν κατακλυσμιαίες κλιματικές διαταραχές που είχαν ως αποτέλεσμα την εξάλειψη του 75% όλων των μορφών ζωής στον πλανήτη.

Πλανητική άμυνα και νέα «όπλα»

Πόσο πιθανή είναι η επανάληψη τέτοιων γεγονότων; Στατιστικά, η απάντηση δεν είναι απλή. Το Ηλιακό Σύστημα αποτελεί τόπο κατοικίας εκατομμυρίων αστεροειδών, εκατοντάδες χιλιάδες από τους οποίους διαβιούν στη δική μας γειτονιά των εσωτερικών πλανητών. Μέχρι τα τέλη της δεκαετίας του 1940 περίπου, όπως έγραφε ο Κεντ Αντρέασεν στους «Financial Times» της 19ης Ιουλίου, είχαμε εντοπίσει μόλις 14 από αυτούς.

Ηταν ο θρυμματισμός σε ζωντανή μετάδοση του κομήτη Σουμέικερ – Λέβι 9 σε τροχιά γύρω από τον Δία τον Ιούλιο του 1994 που συνέβαλε στη συνειδητοποίηση των πραγματικών διαστάσεων του κινδύνου: ενώ η επιστημονική κοινότητα πανηγύριζε στη θέα των εντυπωσιακών εικόνων πρόσκρουσης που δημιουργούσαν στίγματα εφάμιλλα της γιγαντιαίας Μεγάλης Ερυθράς Κηλίδας, το Κογκρέσο επιφόρτιζε τη NASA με τη χαρτογράφηση όλων των κοντινών στη Γη αντικειμένων με διάμετρο μεγαλύτερη του ενός χιλιομέτρου. Αργότερα, η αποστολή θα επεκτεινόταν και στα μικρότερα σώματα, της τάξεως των 140 και πλέον μέτρων.

Η φράση της τότε αστρονόμου της NASA Κέλι Φαστ «ήμασταν σαν παιδιά σε ζαχαροπλαστείο» περιγράφει με ακρίβεια την ευφορία της στιγμής. Το 2016, το συγκεκριμένο τμήμα μετονομάστηκε σε Γραφείο Συντονισμού Πλανητικής Αμυνας (Planetary Defense Coordination Office, PDCO). Η ESA προχώρησε στη σύσταση παρόμοιας μονάδας το 2019. Τα Ηνωμένα Εθνη διαθέτουν ήδη το δικό τους Γραφείο Υποθέσεων Εξώτερου Διαστήματος (Office of Outer Space Affairs, UNOOSA) – μικροσκοπικό, όπως θα υπέθετε κανείς, σε σχέση με τις διαστημοπόρες υπερδυνάμεις, υπαρκτό παρ’ όλα αυτά. Τον περασμένο Φεβρουάριο ήταν η σειρά της Κίνας να συγκροτήσει τη δική της αντίστοιχη υπηρεσία.

Τι ακριβώς κάνουν όλες αυτές οι υπηρεσίες; Μετρούν, παρατηρούν και υπολογίζουν πιθανότητες. Στα μέσα του περασμένου Φεβρουαρίου μια είδηση έκανε τον γύρο των μέσων ενημέρωσης: ο διαμέτρου 40 έως 90 μέτρων αστεροειδής 2024 YR4 είχε περίπου 3% πιθανότητες σύγκρουσης με τη Γη το 2032. Ο Ντάβιντε Φαρνόκια, μαθηματικός της NASA, έλεγε στους «Financial Times» ότι η πιθανή ζώνη πρόσκρουσης κάλυπτε περίπου τον ισημερινό, από τη Νότια Αμερική και τη Νιγηρία ως την Ινδία και το Μπανγκλαντές.

Εξήντα παρατηρητήρια ανά τον κόσμο είχαν στραμμένα τα τηλεσκόπιά τους πάνω στον 2024 YR4 προτού καταλήξουν στο συμπέρασμα ότι η τροχιά του δεν είναι τελικά επικίνδυνη και οι πιθανότητες εισόδου στη γήινη ατμόσφαιρα είναι μόλις 0,0017%. Παρόμοιες μετρήσεις σηματοδοτούν την έκτακτη επικαιρότητα. Η κανονικότητα των γραφείων πλανητικής άμυνας είναι η καταλογογράφηση.

Η λίστα των εγγεγραμμένων αστεροειδών φτάνει σήμερα τους 40.000. Από τα περίπου 1.000 κοντινά στη Γη αντικείμενα με διάμετρο μεγαλύτερη του ενός χιλιομέτρου έχει αναγνωριστεί το 95% και κανένα από αυτά δεν απειλεί τον πλανήτη. Προτού βγάλετε στεναγμό ανακούφισης, το 93% των σωμάτων με διάμετρο γύρω στα 50 μέτρα, αυτά δηλαδή που θα κατέστρεφαν μια μητρόπολη, παραμένουν άγνωστα. Για την αποκρυπτογράφησή τους θα διατεθούν δύο ολοκαίνουργια εργαλεία: το φουτουριστικό αστεροσκοπείο Vera C. Rubin, εξοπλισμένο με τη μεγαλύτερη ψηφιακή κάμερα του κόσμου, με ανάλυση 3.200 megapixels, το οποίο θα λειτουργήσει στα τέλη του έτους στη Χιλή, και το σκάφος NEO Surveyor που θα εκτοξευθεί από τη NASA το 2028, μεταφέροντας ένα ισχυρό διαστημικό τηλεσκόπιο υπέρυθρου φάσματος.

Το Χόλιγουντ και οι 14.000 «καταζητούμενοι»

Το ερώτημα, προφανώς, είναι τι γίνεται πέρα από την καταμέτρηση. Παραδόξως, ίσως, εδώ η επιστήμη ανταγωνίζεται στα ίσα το Χόλιγουντ. Για όσους θυμούνται τον Μπρους Γουίλς στο «Armageddon» του 1998 ή τις δραματικές προσπάθειες του πληρώματος του «Μεσσία» στο «Deep Impact» της ίδιας χρονιάς, το αντίστοιχό τους ήταν η αποστολή του DART το 2022, «ένα παιχνίδι κοσμικού μπιλιάρδου», κατά τον Κεντ Αντρέασεν των «Financial Times», όταν η NASA στόχευσε τον διαμέτρου 151 μέτρων αστεροειδή Δίμορφο σε απόσταση 11 εκατομμυρίων χιλιομέτρων από τη Γη και έριξε πάνω του ένα τηλεκατευθυνόμενο σκάφος με ταχύτητα 22.500 χιλιομέτρων την ώρα.

Η καραμπόλα ήταν τέτοια ώστε να ανοιχθούν σαμπάνιες και να θεωρηθεί το τεστ επιτυχημένο, αλλά καλού κακού η ESA έχει καθ’ οδόν την «Ηρα», η οποία θα προσεδαφιστεί το 2026 στον Δίδυμο, γύρω από τον οποίο ο Δίμορφος περιστρέφεται, για επιτόπιες μελέτες και των δύο. Το αποτέλεσμα μοιάζει να δικαιώνει την Κέλι Φαστ, διευθύντρια σήμερα του Γραφείου Συντονισμού Πλανητικής Αμυνας, που επεσήμανε στην Τζέσι Γουάιλντ του περιοδικού «The American Scholar» τον περασμένο Μάρτιο ότι οι αστεροειδείς είναι «η μόνη φυσική καταστροφή την οποία μπορούμε να αποτρέψουμε».

Μια άσκηση, όμως, που έγινε τον περασμένο Μάιο στο Στέλενμπος της Νότιας Αφρικής, στο πλαίσιο του διετούς διεθνούς Συνεδρίου Πλανητικής Αμυνας, έδειξε πως το σοβαρότερο πρόβλημα ίσως να μην είναι η ίδια η απειλή του αστεροειδούς. Το σενάριο προέβλεπε την ανακάλυψη τον Απρίλιο του 2028 ενός σώματος μήκους 150 μέτρων σε τροχιά σύγκρουσης με τη Γη το 2041, σε μια περιοχή μεταξύ Βόρειας Ανγκόλας και Δημοκρατίας του Κονγκό.

Αντιστοιχώντας σε έκρηξη πυρηνικής βόμβας 45 έως 160 μεγατόνων, η σύγκρουση υπολογιζόταν ότι θα προξενούσε απώλειες που μπορούσαν να εκτείνονται από δεκάδες χιλιάδες μέχρι ένα εκατομμύριο. Λύσεις παρουσιάστηκαν πολύ γρήγορα: εκτροπή της πορείας του αστεροειδούς μέσω βομβαρδισμού με φορτισμένα σωματίδια, διά της προγραμματισμένης συντριβής σκαφών στην επιφάνειά του, με την έκρηξη μιας πυρηνικής βόμβας. Σύμφωνα με τον Κεντ Αντρέασεν, τα πραγματικά εμπόδια εμφανίζονται μετά τις λύσεις: όπως το έθεσε επιγραμματικά ο Λοράντ Ζαράν του Γραφείου Υποθέσεων Εξωτερικού Διαστήματος των Ηνωμένων Εθνών, «πώς λαμβάνεται η απόφαση;». Μια ιδέα, για τον ίδιο, θα ήταν το Συμβούλιο Ασφαλείας του ΟΗΕ – το οποίο όμως δεν έχει τέτοια αρμοδιότητα.

Επιπλέον, η διεθνής νομοθεσία απαγορεύει τη χρήση πυρηνικών στο Διάστημα. Πιο ρεαλιστική θεωρεί ο Αντρέασεν την πρόταση ενός άλλου αξιωματούχου του ΟΗΕ, ότι η κάθε χώρα με δυνατότητες παρόμοιας παρέμβασης θα αποφασίσει να δράσει μόνη της.

Από την πλευρά του, ο Λίντλεϊ Τζόνσον, ιδρυτής του Γραφείου Συντονισμού Πλανητικής Αμυνας της NASA, διαβεβαίωνε ότι «όπως και στο παρελθόν, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα δράσουν, τα ευρωπαϊκά κράτη θα ενταχθούν στη συμμαχία και πιστεύω ότι το ίδιο θα κάνει και η Iαπωνική Διαστημική Υπηρεσία». Ωστόσο, ανώνυμοι εκπρόσωποι οργανώσεων διαχείρισης καταστροφών ήταν πολύ πιο απαισιόδοξοι ως προς την ανάληψη τέτοιων πρωτοβουλιών, ιδιαίτερα αν ο κίνδυνος αφορούσε αποκλειστικά την Αφρική: «Ηταν σίγουροι ότι τα διαστημοπόρα έθνη δεν θα έκαναν τίποτα. Θα άφηναν τον αστεροειδή να εκραγεί πάνω από την Ανγκόλα και τη Δημοκρατία του Κονγκό και όσο για τις συνέπειες, ας τις αντιμετώπιζαν οι οργανώσεις ανθρωπιστικής βοήθειας».

Στον ιστότοπο Eyes on Asteroids της NASA, ο οποίος παρέχει έναν τρισδιάστατο διαδραστικό χάρτη με όλους τους γνωστούς αστεροειδείς, τις τροχιές και τις αναπαραστάσεις των σημαντικότερων από αυτούς, η εικόνα είναι γοητευτική. Ενα πυκνό σύννεφο κόκκων αστρικής σκόνης περιβάλλει τους εσωτερικούς πλανήτες του Ηλιακού μας Συστήματος σαν κονφετί που αιωρείται αιώνια στο Διάστημα.

Παρ’ όλη τη λεπτομερειακότητά της, η αναπαράσταση απέχει πολύ από το να είναι πλήρης: η Τζέσι Γουάιλντ επισημαίνει στο «American Scholar» ότι «καταζητούνται» ακόμη περίπου 14.000 σώματα της τάξεως των 50+ μέτρων προκειμένου να έχουμε μια πλήρη αίσθηση των δυνητικών κινδύνων για τις μεγάλες μητροπόλεις του πλανήτη. Οταν ολοκληρωθεί η ταυτοποίηση, η κίνησή τους θα μπορεί να υπολογιστεί σε βάθος μεγαλύτερο του ενός αιώνα και να εκπονηθούν επιχειρησιακά σχέδια. Εως τότε, όπως κάθε απεικόνιση του Σύμπαντος, θα συνδυάζει και αυτή την ομορφιά με το δέος.