Η VIMA κάνει το πρώτο της βήμα στην Κύπρο

«Ηταν αυτό που θέλαμε: το “Βήμα” να γράψει για τη VIMA!» Ο Εντγκαρ Γκαντζίεφ το λέει βέβαια χαριτολογώντας, όμως είναι σίγουρο ότι αν του είχε περάσει από το μυαλό αυτό το λογοπαίγνιο, σίγουρα θα φρόντιζε να το κάνει πραγματικότητα. Μαζί με τη Λάρα Κοτρέλεβα και τη Ναντέζντα Ζινόβσκαγια έστησαν την πρώτη φουάρ σύγχρονης τέχνης στην Κύπρο (πραγματοποιήθηκε το τετραήμερο 15-18 Μαΐου) και η αλήθεια είναι ότι φρόντισαν ώστε δύσκολα να της βρίσκεις ψεγάδι.

«Η Κύπρος είναι μικρή σε κλίμακα, αλλά πλούσια σε δυναμική. Η VIMA (από την ελληνική λέξη βήμα-πλατφόρμα) φιλοδοξεί να γίνει ο θεσμός που θα συνδέσει το νησί με τη διεθνή σκηνή τέχνης» δήλωσαν. Και στα Τσιφλικούδια – ανάμεσα στο παλιό και το νέο λιμάνι της Λεμεσού, εκεί όπου άλλοτε λειτουργούσε το εργοστάσιο της ΣΟΔΑΠ, μίας από τις ιστορικότερες οινοποιητικές μονάδες του νησιού – βρήκαν το ιδανικό σημείο. Μέχρι πρόσφατα υποβαθμισμένη, η περιοχή απέκτησε ζωή μέσα στα κτίρια του 1947, «ακριβώς δίπλα στη θάλασσα», όπου στήθηκε από το μηδέν μια boutique φουάρ: μικρή σε μέγεθος, αλλά με χαρακτήρα και ποιότητα. Μόλις 26 γκαλερί συμμετείχαν – δέκα από την Κύπρο, έξι από την Ελλάδα, και οι υπόλοιπες από τον Λίβανο, το Ντουμπάι, το Αζερμπαϊτζάν και τη Γεωργία –, όλες αυστηρά επιλεγμένες ύστερα από πρόσκληση και όχι μέσω open call.

Χωρίς τον αχρείαστο «θόρυβο» ή τα «κορνιζάδικα» που βλέπουμε επί ελληνικού εδάφους, η VIMA έφερε γκαλερί που έστησαν τα περίπτερά τους με έργα ως επί το πλείστον δυσδιάστατα, αν και δεν έλειψε και η γλυπτική και κάποιες μικρές εγκαταστάσεις. Η επιμελημένη δομή της φουάρ και το δίκτυο των διοργανωτών της προσέλκυσαν ένα δυναμικό κοινό συλλεκτών και το αποτέλεσμα δικαίωσε την προσπάθεια: οι πωλήσεις ήταν ικανοποιητικές και, όπως σχολίασαν έλληνες γκαλερίστες, «η φουάρ έχει μέλλον».

Μια πολυδιάστατη εμπειρία

Από την αρχή είναι σαφές ότι η VIMA δεν περιορίζεται σε μια τοπική αφήγηση: επιδιώκει να αναδείξει την περιφερειακή ταυτότητα, αλλά ταυτόχρονα διατυπώνει ξεκάθαρες διεθνείς φιλοδοξίες. Στόχος της είναι να λειτουργήσει ως γέφυρα μεταξύ της Ανατολικής Μεσογείου και των παγκόσμιων αγορών τέχνης, συνδέοντας δημιουργούς, συλλέκτες και επαγγελματίες του χώρου που δραστηριοποιούνται σε αυτή τη γωνιά της Μεσογείου. Στην καρδιά αυτής της προσπάθειας βρίσκονται η Κύπρος και η Ελλάδα, οι οποίες τοποθετούνται στρατηγικά και δημιουργικά στο επίκεντρο του εγχειρήματος.

Η αλήθεια είναι ότι οι ελληνικές γκαλερί (Sylvia Kouvali, Eleftheria Tseliou, The Breeder, Kalfayan, Callirrhoë, Hot Wheels), όπως και ορισμένες κυπριακές (Art Seen by Maria Stathi, The Edit Gallery, Eins, Γκαράζ Art Space, Korai Project Space) ή η εκ Ντουμπάι ορμώμενη The Third Line ξεχώρισαν με τα ιδιαίτερα προσεγμένα περίπτερά τους που έδωσαν έμφαση σε καλλιτέχνες από την Κύπρο (ή, στην περίπτωση της τελευταίας, σε καλλιτέχνες από τη Μέση Ανατολή).

Αποψη της φουάρ, με το περίπτερο της γκαλερί Kalfayan σε πρώτο πλάνο

Πήρα «µαζί µου» ένα έργο του Χριστόδουλου Παναγιώτου µε την επιφάνειά του πνιγµένη στο ασήµι των βυζαντινών εικόνων, σαν σφραγίδα µνήµης για κάτι που δεν µπορεί να ειπωθεί. Ο Παναγιώτου, καλλιτέχνης με διεθνή καριέρα, έχει επιλέξει να ζει κατά βάση στο νησί και «τρέχει» και τον μη κερδοσκοπικό χώρο The Ιsland Club απέναντι από το εργαστήριό του, έναν σημαντικό πυλώνα για την ουσιαστική, σε βάθος, αναβάθμιση της εικαστικής παραγωγής στην Κύπρο.

Το όνομά του και τη γνωριμία τους μνημόνευσε και ο Λουντοβίκ Ντελαλάντ, επιμελητής με έδρα το Παρίσι και συνεργάτης του Louis Vuitton Foundation, ο οποίος ανέλαβε το επιμελητικό πρότζεκτ της φουάρ με τίτλο «Η Κληρονομιά του Ηλιου». Η ομαδική έκθεση φιλοξενήθηκε στους υπαίθριους χώρους του βιομηχανικού συγκροτήματος και παρουσίασε καλλιτέχνες από την Κύπρο και την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου.

Από τη Λεμεσό ως τις Πλάτρες και τη Λευκωσία

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσίασε και η περιήγηση εκτός της φουάρ, μέσα από το παράλληλο πρόγραμμα που προσέφερε στο κοινό την ευκαιρία να ανακαλύψει σύγχρονα τοπόσημα πολιτισμού του νησιού, πέρα από τους ολοένα αυξανόμενους ουρανοξύστες του παραλιακού μετώπου, ανάμεσα στα χαμηλά σπίτια όπου ακόμη αντηχεί η ψυχή του τόπου και νιώθεις την αύρα της πονεμένης ιστορίας του. Εκθέσεις σε Λευκωσία και Λεμεσό, όπως του Σωκράτη Σωκράτους στην γκαλερί Εins του Τάσου Στυλιανού με το τεράστιο «Χαλί» από αλουμίνιο και τις πολλαπλές συνδηλώσεις του. Εξίσου αξιοσημείωτη η έκθεση με τίτλο «Newcomers / Εφθασαν μόλις» της Μαρίας Λοϊζίδου στο Minerva Hotel στο χωριό Πλάτρες, υπό τη στέγη του Pylon Art & Culture.

Εκεί, μέσα στο ορεινό τοπίο, η Λοϊζίδου εξερευνά την έννοια του τόπου διαβίωσης ως αναγκαστικού καταφυγίου, αντί ενός χώρου οικείας άνεσης. Δεν υπάρχουν λόγια για το κτήμα-εργαστήρι γλυπτικής στο χωριό Πύργος, έναν μοναδικό τόπο δημιουργίας μέσα στη φύση, όπου στεγάζονται τα στούντιο τριών εντελώς διαφορετικών μεταξύ τους – και ωστόσο συγγενών – καλλιτεχνών: του αυτοδίδακτου γλύπτη Γιάννη Γιάννη και των δύο θυγατέρων του, Ελίνας Ιωάννου και Εβελυν Αναστασίου.

Παρά τις διακριτές καλλιτεχνικές τους φωνές, η κοινή τους παρουσία συνθέτει ένα σπάνιο οικογενειακό και δημιουργικό σύμπαν. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει η επίσκεψη στην κατοικία του Αλέξανδρου Διογένους, ιδρυτή του Pylon Art & Culture, όπου φιλοξενείται η εντυπωσιακή (αλλά ποτέ εντυπωσιοθηρική) προσωπική του συλλογή. Ο Διογένους, μαζί με τον Στυλιανού, είναι συνιδρυτές των Limassol Art Walks και μέλη της επιτροπής εμπειρογνωμόνων της φουάρ, η οποία συμπληρώνεται από την Αντρέ Ζιβανάρη, ιδρύτρια και διευθύντρια του Point Center for Contemporary Art στη Λευκωσία.

Γιατί η Λεμεσός

Η επιλογή της Λεμεσού ως τόπου διεξαγωγής της φουάρ δεν είναι τυχαία. «Ηταν πάντα η πιο διεθνής πόλη της Κύπρου, περισσότερο από τη Λευκωσία ή την Πάφο» εξηγούν οι διοργανωτές. «Για εμάς, είχε σημασία να υπάρχει δυναμική – τόσο πρακτικά όσο και συμβολικά. Ο χώρος μάς εξυπηρετούσε, η θάλασσα μας ενέπνευσε και το κοινό υπήρχε ήδη».

Είχε προηγηθεί εκτεταμένη έρευνα στην ευρύτερη περιοχή – Ελλάδα, Λίβανο, Ντουμπάι – ώστε να εντοπιστεί το κατάλληλο κενό μέσα σε ένα κατά τα άλλα πλούσιο εικαστικό οικοσύστημα: η απουσία μιας πλατφόρμας σύγχρονης τέχνης που να λειτουργεί ως συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε συλλέκτες, δημιουργούς και θεσμούς. «Υπάρχει ήδη ένας σημαντικός αριθμός συλλεκτών με πραγματικό ενδιαφέρον για την τέχνη, πολλοί από τους οποίους διαμένουν μόνιμα στην Κύπρο ή επισκέπτονται συχνά το νησί. Πρόκειται κυρίως για Κύπριους, Ρώσους, Λιβανέζους και Ισραηλινούς, αλλά και για μέλη της διασποράς από την Κύπρο και την Ελλάδα που επιστρέφουν ή διατηρούν δεσμούς με τον τόπο».

Το δεύτερο καθοριστικό στοιχείο ήταν η αυξανόμενη εισροή ιδιωτικού κεφαλαίου στην Κύπρο, σε μεγάλο βαθμό λόγω των ευνοϊκών φορολογικών συνθηκών. «Σε αυτό το πλαίσιο», καταλήγουν, «αποφασίσαμε να τοποθετήσουμε την πλατφόρμα μας ως ένα σημείο συνάντησης, έναν ενδιάμεσο κρίκο ανάμεσα σε αυτά τα διαφορετικά αλλά αλληλένδετα στοιχεία».

Η Λεμεσός διαθέτει μια σειρά από μοναδικά χαρακτηριστικά που την καθιστούν ιδανικό τόπο για τη διεξαγωγή μιας διεθνούς εικαστικής φουάρ. Πρόκειται για ένα ζωντανό λιμάνι, με ισχυρή παρουσία ξένων επενδύσεων και μια πολυπολιτισμική σύνθεση κατοίκων και επισκεπτών που την καθιστούν, σε ορισμένες περιπτώσεις, περισσότερο κοσμοπολίτικη από ό,τι κυπριακή. Σε σημείο που αρχίζει να γίνεται όλο και πιο δύσκολο ακόμη και να βρεις υπάλληλο να μιλάει ελληνικά στα café και εστιατόρια. «Από τη μία νιώθεις ότι η Κύπρος είναι απομονωμένη από τη θάλασσα, και από την άλλη ότι η ίδια η θάλασσα της δίνει πρόσβαση και διασύνδεση με τον υπόλοιπο κόσμο» όπως θα πει ο Εντγκαρ Γκαντζίεφ.

Η Λεμεσός βρίσκεται άλλωστε σε μια κομβική γεωπολιτική θέση: στο σταυροδρόμι τριών ηπείρων, με άμεση προσβασιμότητα από τη Μέση Ανατολή, τη Βόρεια Αφρική και τη Νότια Ευρώπη. Εκτός ζώνης Σένγκεν αλλά εντός ΕΕ, με ελκυστικές φορολογικές ρυθμίσεις για φυσικά πρόσωπα και εταιρείες, ως γνωστόν η χώρα έχει εξελιχθεί σε μαγνήτη για επενδυτές.

Πολυπολιτισμικότητα με ρωσικό άρωμα

Η παρουσία της ρωσικής κοινότητας είναι έντονη και διαρκώς ενισχυόμενη, ακόμα περισσότερο μετά την εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία. Η Λεμεσός υπήρξε εδώ και χρόνια πόλος έλξης για ρώσους επενδυτές, χάρη σε προγράμματα «χρυσών διαβατηρίων», τα οποία προσέφεραν κυπριακή υπηκοότητα με αντάλλαγμα επενδύσεις, κυρίως στον τομέα του real estate. Οι παράκτιοι ουρανοξύστες με τους φοίνικες και το αναπλασμένο παραλιακό μέτωπο θυμίζουν σε μια πρώτη ματιά ένα μικρό Ντουμπάι. Ωστόσο, πολλοί από αυτούς τους πύργους μοιάζουν άδειοι, σαν στοιχειωμένοι. Και όντως είναι. Τα «χρυσά διαβατήρια» προϋπέθεταν την αγορά ακινήτου, όχι όμως και τη μόνιμη κατοίκηση, γεγονός που έχει οδηγήσει σε αύξηση των τιμών ενοικίασης, με συνέπειες για τους ντόπιους, ιδιαίτερα τους νέους καλλιτέχνες και τους εργαζομένους στον πολιτισμό, οι οποίοι δυσκολεύονται να ανταποκριθούν οικονομικά.

«Οι Ρώσοι αφήνουν χρήµατα στο νησί και είναι και χριστιανοί ορόδοξοι» συνόψιζε ένας επιχειρηµατίας τα θέλγητρα της συγκεκριµένης εποίκισης. Τουλάχιστον στον χώρο της τέχνης, αυτή η πολιτισµική ώσµωση από ό,τι φαίνεται λειτουργεί ανανεωτικά, προσφέροντας ευκαιρίες διαλόγου, κινητικότητας και ανάπτυξης. Πολλοί από αυτούς τους νέους «εποικιστές» διαθέτουν εντυπωσιακά βιογραφικά στον χώρο της πολιτιστικής διοίκησης και την πρόθεση να εργαστούν αλλά και να εκκπαιδεύσουν, µεταφορικά αλλά και κυριολεκτικά, τη νέα γενιά ρώσων συλλεκτών, ώστε να αποκτήσουν µια στέρεη κουλτούρα τού συλλέγειν. Αρχής γενοµένης από τις/τους διοργανώτριες/ές. Νέους ανθρώπους που, όπως θα σχολιάσει ο Αλέξανδρος Διογένους: «Εχουν αποδείξει έµπρακτα την πρόθεσή τους να ενταχθούν στην τοπική κοινότητα και να δηµιουργήσουν κάτι µε αυθεντικό, τοπικό χαρακτήρα. Η πολυπολιτισµικότητα της Λεµεσού είναι εµφανής και αποτελεί αναπόσπαστο κοµµάτι της φουάρ. Παράλληλα, η τοπική καλλιτεχνική σκηνή, που είναι εξαιρετικά δυναµική, επωφελείται σηµαντικά από αυτή τη διοργάνωση».

Ο χάρτης περιήγησης της φουάρ

Ο Εντγκαρ Γκαντζίεφ και η Ναντέζντα Ζινόβσκαγια έχουν υπόβαθρο στο επιχειρείν και το μάρκετινγκ. Μαζί ίδρυσαν το Ayarkut Foundation, ένα πολιτιστικό εγχείρημα με δράσεις σε τόσο διαφορετικούς τόπους όσο το Μεξικό και το Καζακστάν. Η τρίτη της ομάδας, η Λάρα Κοτρέλεβα, ήρθε στη συνάντηση μέσα από το διεθνές δίκτυο της τέχνης – γνωρίστηκαν στο Ντουμπάι. Η Κοτρέλεβα είναι εγκατεστημένη στη Λεμεσό από το 2022, αν και επισκέπτεται την Κύπρο επί σχεδόν δύο δεκαετίες. Με πολυετή πορεία στην Κρατική Πινακοθήκη Τρετιακόφ της Μόσχας – ξεκινώντας ως νεαρή ερευνήτρια και φθάνοντας στη διεύθυνση του ρωσικού παραρτήματος της Απω Ανατολής –, διαθέτει θεσμική εμπειρία αλλά και ιδιαίτερη εξοικείωση με τον τόπο. «Θέλαμε να δημιουργήσουμε κάτι που να λειτουργεί συμπληρωματικά προς την υφιστάμενη εικαστική σκηνή της Κύπρου» θα πει (ενίοτε μιλώντας με τα καλά ελληνικά της). «Εκτιμήσαμε πως ένα τέτοιο εγχείρημα μπορεί να ανταποκριθεί σε πραγματικές ανάγκες και ταυτόχρονα να αξιοποιεί την εμπειρία που φέρνουμε».

Πρόσφατα, ίδρυσε το Sphere Space project, μια πρωτοβουλία ερευνητικού χαρακτήρα αφιερωμένη στην καταγραφή και ανάδειξη της μοντερνιστικής αρχιτεκτονικής κληρονομιάς σε πόλεις όπως η Λεμεσός και η Λάρνακα. Oπως του παρακείμενου της φουάρ κτιρίου αποθήκευσης χαρουπιού, που από το 2024 λειτουργεί ως Psi Foundation, όνομα εμπνευσμένο από τη μορφή του κτιρίου που μοιάζει με ένα ανάποδο Ψ. Μάλιστα, στο πλαίσιο του παράλληλου προγράμματος της φουάρ, το Iδρυμα φιλοξενεί (έως τις 7 Αυγούστου) μια έκθεση αφιερωμένη στο Τεχνικό Γραφείο Τέκτων, του μηχανικού Ανδρέα Παπαδόπουλου και του αρχιτέκτονα Φοίβου Πολυδωρίδη, του οραματικού διδύμου πίσω από αυτό το κτίριο-ορόσημο του κυπριακού μοντερνισμού. Δεν ήταν λίγες οι προσπάθειες που έγιναν να πειστεί ο δήμος να αξιοποιήσει το ιστορικό κτίριο ως μουσείο. Τελικά, τη λύση έδωσαν η ιδιωτική πρωτοβουλία και η ρωσική εταιρεία Εxness, ενώ επικεφαλής επιμελητής του Psi Foundation έγινε ο Ντιμίτρι Οζέρκοφ, πρώην διευθυντής του Τμήματος Σύγχρονης Τέχνης του Μουσείου Ερμιτάζ. Τα εγκαίνια πραγματοποιήθηκαν με μια έκθεση έργων από τη συλλογή του Νίκου Χρ. Παττίχη, ο οποίος εδώ και χρόνια συγκεντρώνει σύγχρονη κυπριακή τέχνη, υποστηρίζοντας σταθερά ντόπιους δημιουργούς.