Μέχρι πριν από λίγες δεκαετίες, οι κίνδυνοι που απειλούσαν την Παγκόσμια Πολιτιστική και Φυσική Κληρονομιά περιορίζονταν κυρίως σε πολέμους, τρομοκρατικές ενέργειες και, σπανιότερα, σε ακραία καιρικά φαινόμενα, όπως, για παράδειγμα, η πτώση του δέκατου έκτου κίονα του Ναού του Ολυμπίου Διός, ο οποίος κατέρρευσε από τους ισχυρούς ανέμους κατά την καταιγίδα της 14ης Οκτωβρίου του 1852. Οι καταστροφές στην Παλμύρα της Συρίας και σε άλλες χώρες από ακραίους δογματικούς σχηματισμούς έχουν χαραχθεί βαθιά στη μνήμη όλων μας. Φυσικά, για εμάς, το κορυφαίο γεγονός παραμένει η ανατίναξη (κατά λάθος;) του Παρθενώνα κατά τις εχθροπραξίες μεταξύ Βενετών και Οθωμανών στις 26 Σεπτεμβρίου του 1687. Τα παραδείγματα είναι πάρα πολλά και δυστυχώς έχουμε διαπιστώσει σοβαρές επιπτώσεις αύξησης της τρωτότητας των μνημείων λόγω και της αύξησης της συχνότητας εμφάνισης ακραίων καιρικών φαινομένων, ένα μεγάλο μέρος των οποίων οφείλεται και στην ανθρωπογενή κλιματική κρίση.
Στο Διεθνές Συνέδριο για τις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής στην πολιτιστική κληρονομιά που έγινε στην Αθήνα τον Ιούνιο του 2019, ξεκίνησε μέσω του Υπουργείου Εξωτερικών μία διεθνής πρωτοβουλία για την προστασία της πολιτιστικής και φυσικής κληρονομιάς από τις συνέπειες της ανθρωπογενούς κλιματικής κρίσης.
Η πρόταση αυτή ήταν ομόφωνη απόφαση των Συνέδρων και εστάλη μέσω του Υπουργείου Εξωτερικών στον Γενικό Γραμματέα του ΟΗΕ, Αντόνιο Γκουτέρες, ο οποίος τη συμπεριέλαβε μεταξύ των ολίγων προτάσεων που υιοθετήθηκαν από τα Ηνωμένα Εθνη ως πρωτοβουλίες άμεσης δράσης. Στόχος της πρωτοβουλίας είναι η ενσωμάτωση της προστασίας της κληρονομιάς στις πολιτικές για την κλιματική αλλαγή, σύμφωνα με τη Συμφωνία των Παρισίων και τους Στόχους Βιώσιμης Ανάπτυξης (SDGs).
Η προσπάθεια υποστηρίχθηκε από μια σειρά διεθνών οργανισμών, όπως τα Ηνωμένα Εθνη, η UNESCO, ο Παγκόσμιος Μετεωρολογικός Οργανισμός (WMO), το ICOMOS και από περισσότερες των 100 χωρών. Μάλιστα δε, η χώρα μας έχει δημιουργήσει Γραφείο για την παρακολούθηση αυτών των αποφάσεων, με συντονιστή τον δρα Γεώργιο Κρεμλή, σε στενή συνεργασία με την Ακαδημία Αθηνών και άλλους φορείς.
Στο Κέντρον Ερεύνης Φυσικής της Ατμοσφαίρας και Κλιματολογίας (ΚΕΦΑΚ) της Ακαδημίας Αθηνών μελετήσαμε τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης σε 240 πολιτιστικά και άλλα μνημεία της UNESCO που βρίσκονται στη Μεσόγειο. Σε σχετικές δημοσιεύσεις σε έγκριτα επιστημονικά περιοδικά, βρήκαμε με τους συνεργάτες μου ότι πολλά μνημεία στη Μεσόγειο θα αντιμετωπίσουν σοβαρούς κινδύνους λόγω της κλιματικής κρίσης.
Τα θερμικά κύματα, οι πυρκαγιές, η άνοδος της στάθμης της θάλασσας και άλλες ακραίες καιρικές συνθήκες αναμένεται να ενταθούν σημαντικά, ιδιαίτερα μετά το 2040. Στην περίπτωση που δεν κάνουμε τίποτα για τον περιορισμό των εκπομπών θερμοκηπικών αερίων, 35 τοποθεσίες στη Μεσόγειο κατατάσσονται σε υψηλό και 13 σε ακραίο κίνδυνο. Από τα 13 αυτά μνημεία, τα 5 βρίσκονται στην Ελλάδα και είναι:
Τα Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης, το Πυθαγόρειο και το Ηραίο στη Σάμο, οι Μυκήνες και η Τίρυνθα, η Δήλος και η Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου. Καθένα από αυτά τα μνημεία απειλείται από μία σειρά παραγόντων, οι οποίοι διαφέρουν από μνημείο σε μνημείο. Τα Παλαιοχριστιανικά και Βυζαντινά μνημεία της Θεσσαλονίκης κινδυνεύουν περισσότερο από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, ακολουθούμενης από τον σεισμικό κίνδυνο, τις ακραία υψηλές θερμοκρασίες, τις δασικές πυρκαγιές, τις ακραίες βροχοπτώσεις και φυσικά την ερημοποίηση που απειλεί μεγάλο μέρος της ανατολικής χώρας.
Το Πυθαγόρειο και το Ηραίο στη Σάμο κινδυνεύουν περισσότερο από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, τις ακραία υψηλές θερμοκρασίες, τις δασικές πυρκαγιές και τις ακραίες βροχοπτώσεις. Οι Μυκήνες και η Τίρυνθα κινδυνεύουν περισσότερο από την ερημοποίηση. Η Μεσαιωνική πόλη της Ρόδου κινδυνεύει από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας και τον σεισμικό κίνδυνο και, τέλος, η Δήλος από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας, τις ακραίες βροχοπτώσεις και τις υψηλές θερμοκρασίες. Σε όλα τα μνημεία η συνεργιστική εμφάνιση σεισμικής δραστηριότητας επιδεινώνει την τρωτότητά τους. Τα αποτελέσματα δείχνουν την ανάγκη για άμεσες, στοχευμένες πολιτικές προσαρμογής, ώστε να προστατευθεί η πολιτιστική κληρονομιά από τις επιπτώσεις της κλιματικής κρίσης.
Ηδη η ομάδα μας στο ΚΕΦΑΚ έχει προχωρήσει σε μελέτη όλων των μνημείων UNESCO παγκοσμίως, τα αποτελέσματα της οποίας πρόκειται να δημοσιευθούν στη διεθνή επιστημονική βιβλιογραφία. Είναι προφανές ότι τα μνημεία που γειτνιάζουν με περιοχές σεισμογενείς ή ευάλωτες σε δασικές πυρκαγιές, καθώς και με περιοχές όπου τα ακραία καιρικά φαινόμενα αφήνουν σοβαρό αποτύπωμα, αποτελούν τα πλέον ευάλωτα σημεία στον πλανήτη.
Χαρακτηριστικό δείγμα των μέτρων προστασίας αποτελεί το έργο «Ανάπτυξη και εγκατάσταση ολοκληρωμένου συστήματος παρακολούθησης των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής στα μνημεία της Δήλου», το οποίο υλοποιεί το ΚΕΦΑΚ με την Πρωτοβουλία ’21, σε εξαιρετική συνεργασία με τον συντονιστή της Πρωτοβουλίας ’21, κ. Ιωάννη Μάνο. Καθοριστική είναι η συμβολή, διά των εκπροσώπων τους, των Ιδρυμάτων που συμμετέχουν στην Πρωτοβουλία ’21, η οποία αποτελεί υπόδειγμα κοινωνικής προσφοράς και πολιτιστικής ευαισθησίας.
Η Εθνική Τράπεζα, το Ιδρυμα Μαριάννα Β. Βαρδινογιάννη, το Ιδρυμα Αθηνάς Ι. Μαρτίνου, το Ιδρυμα Α.Γ. Λεβέντη, το Κοινωφελές Ιδρυμα Ιωάννη Σ. Λάτση, και το Ιδρυμα Καπετάν Βασίλη & Κάρμεν Κωνσταντακόπουλου, ενώνουν τις δυνάμεις τους σε έναν κοινό στόχο: την προστασία και την ανάδειξη της πολιτιστικής μας κληρονομιάς από την κλιματική κρίση. Η πολύτιμη αυτή συνεργασία αποτελεί πρότυπο συλλογικής δράσης, με πραγματικό και διαρκές αποτύπωμα.
Εχουμε ήδη κάνει την πρώτη προσπάθεια για τη θωράκιση της Δήλου, η οποία έχει επιλεγεί ως ένα από τα κατεξοχήν ευάλωτα μνημεία απέναντι στην κλιματική κρίση. Ο κίνδυνος είναι διπλός: αφενός διότι το νησί απειλείται από την άνοδο της στάθμης της θάλασσας· αφετέρου δε, τα μνημεία της εκτίθενται συνεχώς σε αναθυμιάσεις και ρύπους που μεταφέρονται στην περιοχή από διάφορες πηγές, καθιστώντας τη Δήλο, σε συνέργεια και με τη σεισμική δραστηριότητα, ιδιαιτέρως ευάλωτη.
Η Ακαδημία Αθηνών, σε συνεργασία με τον Διευθυντή Ερευνών Νικόλαο Μελή και τους συνεργάτες του από Γεωδυναμικό Ινστιτούτο του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, καθώς και με τη συνδρομή της Εφορείας Αρχαιοτήτων Κυκλάδων και του Διευθυντή Δημήτριου Αθανασούλη, έχουμε εγκαταστήσει στη Δήλο ολοκληρωμένο σύστημα καταγραφής και παρακολούθησης της μεταβολής της θαλάσσιας στάθμης, του κυματισμού, της μετεωρολογίας, της ποιότητας της ατμόσφαιρας και της σεισμικότητας.
Στο πλαίσιο αυτό έχουν αξιοποιηθεί όλα τα διαθέσιμα επιστημονικά μέσα: επίγειες και δορυφορικές μετρήσεις με όργανα ακριβείας και ταυτόχρονη παρακολούθηση από κλιματικά και προγνωστικά μοντέλα. Μεταξύ των πρώτων αποτελεσμάτων που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον περιλαμβάνονται οι μετρήσεις που σχετίζονται με την πρόσφατη σεισμική δραστηριότητα στην περιοχή των Κυκλάδων, καθώς και η αναλυτική καταγραφή του μικροκλίματος σε διαφορετικά σημεία του νησιού, οι οποίες μας αποκαλύπτουν διαφοροποιήσεις στην έκθεση των μνημείων, με μεγάλη σημασία για τη συντήρησή τους.
INFO
Ο κ. Χρήστος Σ. Ζερεφός είναι Γενικός Γραµµατέας της Ακαδηµίας Αθηνών, Εθνικός Εκπρόσωπος για την Κλιµατική Αλλαγή.
