Γιορτάσαμε στις 9 Μαΐου την Ημέρα της Ευρώπης. Πρόσφατες εξελίξεις, όπως η πίεση για την άμεση διεύρυνση της Ευρωπαϊκής Ενωσης και για την αυτοτελή της άμυνα, γεννούν αισιοδοξία για το μέλλον της. Συγχρόνως όμως αναδεικνύουν το αδιέξοδο στο οποίο έχει περιέλθει. Αδιέξοδο που την απειλεί με διάσπαση και που μακροπρόθεσμα μπορεί να σημάνει τη διάλυσή της.
Υπάρχει διέξοδος; Λύσεις προτείνονται, αλλά κι αυτές γεννούν τα δικά τους αδιέξοδα.
Η γεωγραφική διεύρυνση
Αναμένεται μέχρι το 2030 η Ενωση να διευρυνθεί στις έξι χώρες των Δυτικών Βαλκανίων: Μαυροβούνιο, Σερβία, Αλβανία, Βόρεια Μακεδονία, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, Κόσοβο. Νωρίτερα ή λίγο αργότερα, πιθανόν να υποδεχθούμε την Ουκρανία, τη Μολδαβία και τη Γεωργία. Και αν η Γεωργία γίνει κι αυτή κράτος-μέλος, πώς θα αποκλείσουμε την Τουρκία, και μαζί της τη γειτονική της Αρμενία και το αδελφικό της Αζερμπαϊτζάν; Αν, δε, αλλάξουν γνώμη και θελήσουν να ενωθούν με μας η Νορβηγία και η Ελβετία, γιατί όχι και το Ηνωμένο Βασίλειο, η Ενωση θα ξεπεράσει τα 40 μέλη. Θα προσεγγίσουμε την αμερικανική Ομοσπονδία με τις 50 Πολιτείες της.
Μπορεί να πει κανείς «όχι» στη γεωγραφική διεύρυνση; Η διεύρυνση στα Δυτικά Βαλκάνια έχει αποφασιστεί και είναι ζήτημα χρόνου η ολοκλήρωσή της. Οι λοιπές διευρύνσεις είναι αναπόφευκτες. Εδώ, είναι ζήτημα συνοχής και συνέπειας. Κάθε δημοκρατική, ευρωπαϊκή χώρα δικαιούται να ενταχθεί στην Ενωση, και η Ενωση οφείλει να τη δεχθεί αν η υποψήφια χώρα συμμορφωθεί με τους όρους που θα της έχουμε θέσει. Αριθμητικό όριο στον αριθμό των μελών της Ενωσης δεν υπάρχει.
Το ζήτημα της κυβερνησιμότητας
Μπορεί όμως η Ενωση να λειτουργήσει με 35 ή και με 40 κράτη-μέλη; Ο αριθμός προκαλεί δέος σε όσους θυμόμαστε την εποχή της ένταξής μας, όταν οι Ευρωπαϊκές Κοινότητες, όπως λεγόταν τότε η Ενωση, αριθμούσαν μόλις 10 μέλη.
Ομως, η Συνθήκη της Λισαβόνας, με βάση την οποία λειτουργεί σήμερα η Ενωση, δεν γνωρίζει, στο γράμμα της τουλάχιστον, φραγμό στη διηνεκή διεύρυνση. Και οι θεσμοί που προβλέπει μπορεί κατ’ αρχήν να λειτουργούν με ό,τι θα προκύψει από τις διαδοχικές διευρύνσεις. Νομικά δηλαδή δεν υπάρχει ζήτημα.
Στην πράξη ωστόσο τι θα γίνει; Θα διατηρήσουμε την Ευρωπαϊκή Επιτροπή κατακερματισμένη σε 35 ή και 40 μέλη; Οι αρχηγοί κρατών και κυβερνήσεων, οι αρμόδιοι υπουργοί των κρατών-μελών, θα συμμετέχουν σε συμβούλια που θα μοιάζουν με μικρές βουλές; Ως προς το Ευρωπαϊκό Κοινοβούλιο, είναι αλήθεια ότι υφίσταται ανώτατο όριο 751 μελών. Αυτό όμως σημαίνει ότι σε μια Ενωση 35 ή 40 κρατών η εκπροσώπηση των χωρών θα πρέπει να περιοριστεί δραστικά, εκτός αν αλλάξει η ίδια η Συνθήκη.
Η απώλεια χρόνου όσων θα συμμετέχουν σε ένα τέτοιο θεσμικό σύνολο είναι προφανής. Οι καθυστερήσεις στη λήψη αποφάσεων από αυτό πρόδηλη. Και η αδράνεια που θα προκύπτει στη δράση του αναμφίβολη. Ας σκεφτούμε μόνο τον πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών να πρέπει να διαβουλεύεται πριν αποφασίσει οτιδήποτε για την κυβέρνησή του, με τους κυβερνήτες των 50 Πολιτειών της χώρας του.
Το αναπόφευκτο της εμβάθυνσης
Η τροποποίηση των Συνθηκών εμφανίζεται λοιπόν αναγκαία. Αν ως γνώμονας είναι η αποτελεσματικότητα στη λήψη των αποφάσεων της Ενωσης, τι μπορεί να σημαίνει αυτό; Μόνον ένα: τη μεταφορά κυριαρχίας από τα όργανα των κρατών-μελών στα όργανα της Ενωσης, τη μεταφορά δηλαδή αρμοδιοτήτων από την αντιπροσωπευτική δημοκρατία των κρατών-μελών στην «αντιπροσωπευτική δημοκρατία» του ενωσιακού οικοδομήματος.
Και για να το πούμε ακόμη πιο καθαρά, μία τέτοια εξέλιξη θα σημαίνει για εμάς τους Ελληνες ότι οι αποφάσεις της Ενωσης θα λαμβάνονται στις Βρυξέλλες με ελαχιστοποίηση της επιρροής που ως Ελληνες θα μπορούμε να ασκούμε σ’ αυτές. Το ίδιο θα ισχύει βέβαια για όλους τους άλλους λαούς της Ενωσης. Ισως λιγότερο για αυτούς των μεγάλων χωρών ή για όσους, συγγενείς μεταξύ τους, θα μπορέσουν να οργανωθούν σε άτυπες συμπράξεις.
Θα ήταν απίθανο οι λαοί της Ευρωπαϊκής Ενωσης να ομοφωνήσουν όλοι σε προτάσεις τροποποίησης των Συνθηκών που θα σηματοδοτούσαν μία τέτοια εξέλιξη. Θα υποχρεωθούν όμως.
Αν προηγηθεί η διεύρυνση, η αδράνεια που θα προκύψει και ο παρεπόμενος κίνδυνος διάλυσης θα ωθήσουν προς την κατεύθυνση αυτή. Η Ευρωπαϊκή Επιτροπή γι’ αυτό ίσως επιδιώκει τη διεύρυνση. Αν δεν προηγηθεί η διεύρυνση, η απειλή συγκρότησης ενός σκληρού πυρήνα της Ενωσης στη βάση μιας γαλλο-γερμανικής συνεννόησης και αποκλεισμού των «απρόθυμων» να συνδεθούν με αυτόν θα ωθήσει ευλόγως τις μικρές χώρες να εγκαταλείψουν τις αντιρρήσεις «για να μη χάσουν το τρένο».
Γιατί να φοβόμαστε όμως αυτή την εξέλιξη αν σηματοδοτεί απλώς μία μετάβαση από την εθνική δημοκρατία στην ενωσιακή; Στις Ηνωμένες Πολιτείες δεν υπήρξε μία αντίστοιχη εξέλιξη;
Ο φόβος της «ολοκλήρωσης»
Ατελής, ανολοκλήρωτη ομοσπονδία η Ενωση, ασκεί εν τούτοις σε σχέση με τα κράτη-μέλη της εξουσίες τόσο διεισδυτικές στην εθνική τους κυριαρχία που θα ήταν αδιανόητες στην αμερικανική ομοσπονδία. Η ολοκλήρωσή της προσκρούει στην εθνική αξιοπρέπεια των λαών που τη συνθέτουν.
Ας δούμε τρεις χαρακτηριστικές εκφάνσεις υπερεξουσιών:
- Είναι αδιανόητο για την αμερικανική Ομοσπονδία υπάλληλοί της να ελέγχουν τις κυβερνήσεις, τα κοινοβούλια, τα δικαστήρια, και μάλιστα τα ανώτατα, των ομόσπονδων Πολιτειών για να δουν αν αυτά τηρούν τις «αξίες» της Ομοσπονδίας, αξίες τόσο αόριστες όπως το «κράτος δικαίου», επιβάλλοντας μάλιστα πρόστιμα ή καταργώντας επιδοτήσεις. Αυτό συμβαίνει στην Ευρωπαϊκή Ενωση, και το θεωρούμε φυσικό.
- Είναι αδιανόητο για την αμερικανική Ομοσπονδία να θεσπίζει η Ομοσπονδία μονομερώς υποχρεώσεις στις οποίες υπόκεινται τα όργανα των Πολιτειών, τα οποία μάλιστα ελέγχονται στη συνέχεια από ομοσπονδιακούς υπαλλήλους με επιβολή διοικητικών κυρώσεων αν δεν τήρησαν τις ομοσπονδιακές τους υποχρεώσεις. Στην Ευρωπαϊκή Ενωση αυτό είναι ο κανόνας, και το θεωρούμε φυσικό.
- Και είναι αδιανόητο το Ανώτατο Δικαστήριο των Ηνωμένων Πολιτειών, που κατοχυρώνει αμοιβαίως τα δικαιώματα κυριαρχίας της Ομοσπονδίας και των Πολιτειών, να ομολογεί, όπως ομολόγησε το Δικαστήριο της Ευρωπαϊκής Ενωσης εμμέσως πλην σαφώς στην πρόσφατη απόφασή του περί ιθαγενείας, ότι είναι εξ ορισμού μεροληπτικό υπέρ της Ενωσης, καθώς αποτελεί κι αυτό θεσμό της Ενωσης, ο «λόγος ύπαρξης» της οποίας είναι η «υλοποίηση της [ευρωπαϊκής] ολοκλήρωσης» (ΔΕΕ 29/4/2025, C 181/23, σκέψη 91).
Η ανάγκη εξισορρόπησης
Στις Ηνωμένες Πολιτείες οι ομόσπονδες Πολιτείες αναπνέουν. Εχουν σαφείς, διακριτές αρμοδιότητες από την Ομοσπονδία, και κάθε πλευρά εκεί εκτελεί με τα δικά της όργανα τις δικές της αρμοδιότητες. Μόνον δικαστικός έλεγχος νοείται. Και αν επιδοτηθεί μια Πολιτεία από την Ομοσπονδία, θα επιδοτηθεί με ισότιμη για τα μέρη συμφωνία, με «αιρεσιμότητες» στη συμφωνία που σέβονται την αυτονομία, άλλως την αξιοπρέπεια των λαών των Πολιτειών.
Η δική μας Ενωση, η τόσο απομακρυσμένη από το αμερικανικό μοντέλο – που το είχε εν τούτοις διακηρυγμένο πρότυπο – έχει φτάσει στα όριά της. Για να πάει μπροστά, για να ξεπεράσει τα αδιέξοδα στα οποία σκοντάφτει η ολοκλήρωσή της, πρέπει να την ξεφορτώσουμε από τις υπερεξουσίες της, υπερεξουσίες που χωρίς προνοητικότητα συγκέντρωσε από τον υπερβάλλοντα ζήλο του Δικαστηρίου και της Επιτροπής της για «περισσότερη Ευρώπη».
Μια νέα ισορροπία στη διαμοιρασμένη κυριαρχία μεταξύ της Ενωσης και των κρατών-μελών της είναι απαραίτητη. Χρειαζόμαστε «περισσότερη Ευρώπη» για τα ουσιώδη και «λιγότερη Ευρώπη» όπου θίγεται η αξιοπρέπεια των λαών της.
Ο κύριος Ιωάννης Σαρμάς είναι τέως υπηρεσιακός πρωθυπουργός, επίτιμος πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου.
