Οι φωτιές μάς ζώνουν, η Γη υπερθερμαίνεται, το φαινόμενο του θερμοκηπίου και το λιώσιμο των πάγων ευθύνονται για τα ακραία, και φονικά πλέον, καιρικά φαινόμενα του πλανήτη. Σε μια καταπληκτική περιοδική έκθεση, ανοιχτή εδώ και έξι χρόνια, στο Νορδικό Μουσείο της Στοκχόλμης, το αφήγημα αφορά το λυκόφως μιας όχι και τόσο μακρινής για το μέλλον εποχής: είναι η ιστορία της κλιματικής αλλαγής του πλανήτη μας.
Μια δραματική σχισμή παγόβουνου, από την οροφή ως το πάτωμα, ενός τεράστιου εκθεσιακού κελύφους που έχει σφηνωθεί στο ένα άκρο του υψίκορμου ισόγειου χώρου του Νορδικού Μουσείου προσκαλεί τον επισκέπτη να ανακαλύψει τις ιστορίες που ενθυλακώνει.
Η πορεία από το λευκό άνοιγμα του ρήγματος μεταβάλλεται, «καθώς οι πάγοι λιώνουν», σε πράσινη φωσφορίζουσα στο ενδιάμεσο, προχωράει σε μπλε βαθύ του βυθού, για να καταλήξει στο μαύρο ενός σωλήνα εξόρυξης πετρελαίου. Στο ενδιάμεσο, αναπτύσσεται η ζωή των πληθυσμών της Αρκτικής των οποίων οι εποχικοί κύκλοι έχουν διαταραχθεί – και οι τρόποι μετακίνησης επίσης: τα έλκηθρα έχουν αντικατασταθεί από τα σκούτερ, οι βάρκες από τα ελικόπτερα, η ενδυμασία τους έχει επίσης αλλάξει και η παραγωγική και κοινωνική τους ζωή το ίδιο.
Ο εκθεσιακός σχεδιασμός, από το δίδυμο Σοφία Κέντμαν και Σερτζ Μαρτίνοφ του σουηδικού γραφείου MUSEEA, με κεντρική χειρονομία τη σπηλαιώδη σχισμή στο τεράστιο κουτί που στήνει εντός του Νορδικού Μουσείου, εκφράζει εξαιρετικά το αφήγημα. Η ρωγμή ορίζει το όριο ανάμεσα σε ένα τοπίο που άφηνε να ανθήσει μια αδιατάρακτη παραδοσιακή κυκλική ζωή και σε έναν αλλαγμένο τρόπο ζωής: ακόρεστης, αλόγιστης, επιθετικής και αδιάφορης για τις επιπτώσεις στον πλανήτη.
Τα πυρηνικά απόβλητα
Διαγράφει το όριο ανάμεσα στο χθες και το τώρα, ανάμεσα στους μύθους για τη γέννηση και την καταστροφή της Γης και την επιστήμη που τώρα, «όταν οι πάγοι λιώνουν», αποκαλύπτει τις πληγές που ο άνθρωπος προξένησε και που νόμιζε ότι μπορεί να κρύψει κάτω από το λευκό των πάγων, όταν έθαβε τα πυρηνικά του απόβλητα, όπλα του Ψυχρού Πολέμου. Στον πάγο έχουν αποτεθεί, κάτω από τον Παγκόσμιο Θόλο Σπόρων, 2,5 δισεκατομμύρια σπόροι. «Οταν οι πάγοι λιώνουν» θέτουν σε κίνδυνο αυτό το παγκόσμιο απόθεμα.
Στο «παγωμένο αρχείο της Γης» εκατομμύρια φυσαλίδες έχουν παγιδευτεί με πληροφορίες που μπορούν να βοηθήσουν τους επιστήμονες να καταλάβουν την ιστορία της Γης. Κάθε ελάχιστη φυσαλίδα αποτελεί μια στιγμή της γήινης ατμόσφαιρας τη στιγμή που παγιδεύεται και παγώνει. Ο χρόνος έχει σταματήσει για τα φυτά, τα ζώα και τους οργανισμούς που έχουν εγκιβωτιστεί στον πάγο.
Στους πάγους της Αρκτικής εκατομμύρια φυσαλίδες έχουν παγιδευτεί με πληροφορίες που μπορούν να βοηθήσουν τους επιστήμονες να καταλάβουν την ιστορία της Γης. Ο χρόνος έχει σταματήσει για τα φυτά, τα ζώα και τους οργανισμούς που έχουν εγκιβωτιστεί στον πάγο. Ομως, πλέον, λιώνουν με τέτοιο ρυθμό που οι επιστήμονες δεν έχουν τον χρόνο να σημειώσουν πόσο πολύ υλικό μελέτης εξαφανίζεται
Ο Αρκτικός Κύκλος είναι τόσο μεγάλος και οι θερμοκρασίες ανεβαίνουν τόσο γρήγορα που οι επιστήμονες δεν έχουν τον χρόνο να σημειώσουν πόσο πολύ υλικό μελέτης εξαφανίζεται. Ούτε είναι γνωστό πόσο μεγάλο μέρος της «παγωμένης ιστορίας» του πλανήτη «λιώνει» και εξαφανίζεται. Η τούνδρα περικλείει τεράστιους όγκους μεθανίου, το οποίο όσο απελευθερώνεται τόσο αυξάνει τη θερμοκρασία της Γης.
Το εκθεσιακό αφήγημα διηγείται αρχέγονους μύθους πάγων του πλανήτη, τη γεωλογική ιστορία του και τον τρόπο που ο άνθρωπος επικίνδυνα εκτείνει την παρουσία του όλο και πιο βόρεια.
Η έκθεση, που είχε προγραμματιστεί το 2019 να διαρκέσει τρία χρόνια, αποδεικνύεται μόνιμη, αφενός λόγω της τεράστιας επιτυχίας που έχει εδώ και έξι χρόνια και αφετέρου γιατί όλο και περισσότερο καθίσταται επίκαιρη με το συνεχιζόμενο λιώσιμο των πάγων και τη συνεχή υπερθέρμανση του πλανήτη.
Καθίσταται δραματικά επίκαιρη και για έναν ακόμη λόγο. Αποκτούν, δυστυχώς, νόημα και οι διεκδικήσεις του πλανητάρχη περί προσάρτησης της Γροιλανδίας, όχι μόνο για γεωστρατηγικές προτεραιότητες (πύλη για έλεγχο των κινήσεων του ρωσικού ναυτικού, πρόσβαση στον Βόρειο Ατλαντικό και τις διαδρομές Ευρώπης – Αμερικής), αλλά και για οικονομικούς, με τις δυνατότητες εξόρυξης των 25 «κρίσιμων» σπάνιων γαιών (γραφίτης, λίθιο κ.ά.).
Η συμβολική κηδεία του 1919
Το 1919, όταν είχε συμβεί η πρώτη απώλεια παγόβουνου, που σημείωνε εμφατικά την κλιματική αλλαγή, στην Ισλανδία πραγματοποιήθηκε μια συμβολική προφητική κηδεία. Δυστυχώς δεν ήταν η μόνη αλλαγή. Ακολούθησε ένα θερμικό κύμα που κράτησε πέντε μέρες το καλοκαίρι του ίδιου έτους και η Γροιλανδία έχασε τόνους πάγου. Αυτό θύμιζε το αντίστοιχο ρεκόρ απώλειας πάγου το 2012, προοικονομώντας τα χωρίς καθόλου πάγο καλοκαίρια του Αρκτικού Κύκλου σε 10 με 40 χρόνια από τότε. Η Γροιλανδία και η Ισλανδία χάνουν 280 δισεκατομμύρια τόνους πάγων κάθε χρόνο.
Oι παγετώνες της Γης χάνουν 400 δισ. τόνους πάγου κάθε χρόνο. Τα τελευταία 30 χρόνια η Αρκτική χάνει το 12,8% του θαλάσσιου πάγου της κάθε δέκα χρόνια. Ωστόσο, όσο τρομακτικοί και αν είναι οι παραπάνω αριθμοί, το πρώτο πράγμα που μας οδηγούν να σκεφτούμε είναι το λιώσιμο των πάγων και η άνοδος της στάθμης των υδάτων. Ξεχνάμε όμως τις δραματικές αλλαγές στη ζωή και στο οικοσύστημα των 4 εκατομμυρίων ανθρώπων των αρκτικών περιοχών και αρνούμαστε να αναλογιστούμε τις επιπτώσεις στις ζωές μας, ακόμα και μετά τα συχνά ακραία φαινόμενα που ήδη πλήττουν Ευρώπη και Αμερική.
Η πορεία του επισκέπτη της έκθεσης ξεκινά από το λευκό άνοιγμα του ρήγματος ενός παγόβουνου για να καταλήξει στο μαύρο ενός σωλήνα εξόρυξης πετρελαίου.
Η έκθεση αποτελεί προϊόν τρίχρονης διεπιστημονικής έρευνας του εθνολόγου και επισκέπτη καθηγητή στο Πανεπιστήμιο της Στοκχόλμης και ερευνητή στο Νορδικό Μουσείο Λότεν Γκούσταφσον Ρέινιους, σε συνεργασία με 40 ερευνητές από σχετικά πανεπιστημιακά τμήματα και ιδρύματα.
Πέρα από την αδιαμφισβήτητα κρίσιμη και εν πολλοίς αυτονόητη κεντρική ιδέα του «ρήγματος» στους πάγους, η νοηματική μουσειολογική συμβολή είναι το συμβολικό και αναγωγικό εύρος με το οποίο φορτίζεται: είναι το ρήγμα μεταξύ των ζώων και της τροφής τους, μεταξύ αυτών που προστατεύουν το περιβάλλον και αυτών που το εκμεταλλεύονται για οικονονομικά και άλλα οφέλη.
Στο βάθος όμως μπορεί να λάμπει και η ελπίδα που θα κινητοποιήσει σε δράση όταν, και μέσω της έκθεσης, συνειδητοποιείται ότι ο χρόνος ίσως είναι ο έσχατος. Δεν είναι τυχαίο που η έκθεση εξακολουθεί να παρακινεί πλήθη κόσμου μετά από έξι χρόνια συνεχούς λειτουργίας της.
Και δεν είναι μόνο το θέμα της. Είναι ο τρόπος που ο επισκέπτης εμβυθίζεται διά του εκθεσιακού σχεδιασμού στο ζήτημα, αλλά και ο τρόπος που ο νοηματικός σχεδιασμός, με κείμενα εξαιρετικά περιεκτικά και σύντομα, παραθέτει επιστημονικά στοιχεία ξετυλίγοντας το παραμύθι ενός κόσμου που οδηγείται στην αυτοκαταστροφή του. Είναι τελικά ο τρόπος που ειδικοί επιστήμονες, νοηματικοί μουσειολόγοι και εκθεσιακοί σχεδιαστές δούλεψαν μαζί, χωρίς διαγκωνισμούς, για ένα τόσο σοβαρό, παγκόσμιας σπουδαιότητας πρόβλημα.
Η κυρία Ματούλα Σκαλτσά είναι ομότιμη καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης και Μουσειολογίας στο ΑΠΘ.
