Κατά τη διάρκεια της ενάλιας αρχαιολογικής έρευνας που πραγματοποίησε η Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων στους Φούρνους πριν από δέκα ακριβώς χρόνια, ίχνη από είκοσι δύο συνολικά ναυάγια που χρονολογούνται από την αρχαϊκή περίοδο έως και τους προεπαναστατικούς χρόνους εντοπίστηκαν και τεκμηριώθηκαν.

Η έρευνα που έγινε τον Σεπτέμβριο του 2015 ολοκληρώθηκε με την υποστήριξη του Ιδρύματος RPM Nautical Foundation και ο σκοπός της ήταν ο εντοπισμός, η καταγραφή, η τεκμηρίωση και η μελέτη αρχαίων και μεσαιωνικών ναυαγίων στο νησιωτικό σύμπλεγμα των Φούρνων.

«Αυτή ήταν η πρώτη συστηματική ενάλια έρευνα που έγινε στους Φούρνους» είπε στο «Βήμα» ο δρ Γιώργος Κουτσουφλάκης, επίκουρος καθηγητής Ενάλιας Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας, ο οποίος είχε τη γενική διεύθυνση της έρευνας με επικεφαλής εκ μέρους του Ιδρύματος RPM Nautical Foundation τον αρχαιολόγο Πίτερ Κάμπελ. Στην πρώτη έρευνα του 2015 συμμετείχαν επίσης ο δύτης της ΕΕΑ Λ. Μερσενιέ, ο συντηρητής αρχαιοτήτων Α. Τσομπανίδης, ο αρχαιολόγος του RPM Nautical Foundation Σ. Χάτσινς και ως εξωτερικοί συνεργάτες της ΕΕΑ οι δύτες Β. Μεντόγιαννης, Μ. Γάρρας και Α. Αγάθος.

Αρχαιολογικά ευρήματα στο Δράκανο της Ικαρίας

Καίριο γεωγραφικό σημείο

Λόγω της γεωγραφικής θέσης τoυς, οι Φούρνοι έχουν παίξει διαχρονικό και καίριο ρόλο στη ναυσιπλοΐα και την εμπορευματική διακίνηση στο Ανατολικό Αιγαίο.

Σύμφωνα με το υπουργείο Πολιτισμού, υπολογίζεται ότι η περιοχή που διερευνήθηκε το 2015 «αντιστοιχεί σε ένα ποσοστό μικρότερο από το 4% της συνολικής ακτογραμμής που περιβάλλει το νησιωτικό σύμπλεγμα των Φούρνων», η δε συνέχεια των ερευνών κατά τα επόμενα έτη «οδήγησε στον εντοπισμό ενός ακόμα μεγαλύτερου αριθμού ναυαγίων, επιτρέποντας τη διεξοδική μελέτη της ναυσιπλοΐας και εμπορευματικής διακίνησης προϊόντων στη θαλάσσια αυτή έκταση κατά την αρχαιότητα». Για την ακρίβεια, «61 θέσεις με ενάλιο αρχαιολογικό ενδιαφέρον έχουν ως σήμερα καταγραφεί στην περιοχή των Φούρνων», όπως χαρακτηριστικά τόνισε ο δρ Κουτσουφλάκης.

Στα πλέον αξιόλογα ευρήματα συμπεριλαμβάνονται ένα ναυάγιο με σαμιακούς και χιακούς αμφορείς χρονολογούμενο στα μέσα του 6ου αιώνα π.Χ., ένα ναυάγιο ύστερης κλασικής περιόδου με φορτίο χιακών αμφορέων και πίθων, τρία ναυάγια με φορτία αμφορέων που προέρχονται από περιοχές της Μαύρης Θάλασσας και χρονολογούνται από τον 3ο έως και τον 6ο αιώνα μ.Χ., ένα ναυάγιο με αμφορείς από τη Συρία – Παλαιστίνη, του 3ου-4ου αιώνα μ.Χ. και ένα ναυάγιο του 4ου αιώνα μ.Χ. με αμφορείς από τις ρωμαϊκές κτήσεις της Β. Αφρικής και της Ισπανίας.

«Η εκτενής ποικιλομορφία των φορτίων και η εύρεση πολλών ναυαγίων με επείσακτα, εκτός Αιγαίου, φορτία, φαίνεται να δηλώνει ότι οι Φούρνοι έπαιξαν έναν υπερ-τοπικό ρόλο ως κόμβος θαλάσσιας εμπορικής διακίνησης σε ένα ευρύτερο δίκτυο εμπορικών επαφών κατά την αρχαιότητα» ανέφερε ο δρ Κουτσουφλάκης. «Αρκετά από τα φορτία αμφορέων που διερευνήθηκαν, απαντώνται για πρώτη φορά, όχι μόνο στο Αιγαίο αλλά και σε ολόκληρη τη Μεσόγειο».

Συστηματική έρευνα

Οπως ανέφερε ο δρ Κουτσουφλάκης, με την εξαίρεση μόνο μιας χρονιάς, του 2019, από το 2015 μέχρι σήμερα κάθε χρόνο γίνονται ενάλιες αρχαιολογικές έρευνες στους Φούρνους. Ολες οι έρευνες έχουν παρουσιάσει σημαντικά ευρήματα. Το 2021, όταν η έρευνα επικεντρώθηκε στην ανασκαφή του ναυαγίου των ύστερων ρωμαϊκών χρόνων στον Ασπρο Κάβο, ανελκύστηκαν 15 θαμμένοι αμφορείς, ενώ μικρά τμήματα ξύλου, που αποδόθηκαν στον σκελετό του σκαριού, κατέδειξαν ότι ενδεχομένως τμήμα της γάστρας του αρχαίου πλοίου σώζεται σε καλή κατάσταση βαθύτερα εντός των ιζημάτων.

«Το ναυάγιο αυτό βρίσκεται βόρεια του οικισμού Καμάρι, στις απομονωμένες και απρόσιτες ανατολικές ακτές των Φούρνων» είπε ο δρ Κουτσουφλάκης. Εντονα επικλινής, ο αμμώδης βυθός έχει βάθος 41-50 μέτρα και βρίσκεται σε μία από τις πλέον απόκρημνες περιοχές των Φούρνων, που πλήττεται από ισχυρούς ανέμους κατά τη μεγαλύτερη διάρκεια του έτους.

Σύμφωνα με τον δρα Κουτσουφλάκη το συγκεκριμένο ναυάγιο επιλέχθηκε ως το «πλέον επιστημονικά ενδιαφέρον, τόσο λόγω της ακεραιότητας και συνοχής του όσο και λόγω του ετερογενούς φορτίου που φέρει, από οκτώ διαφορετικούς τύπους αμφορέων, που προέρχονται από την περιοχή της Κριμαίας, τη Σινώπη και την Ηράκλεια του Πόντου της Μαύρης Θάλασσας και το Αιγαίο». Το κυρίως φορτίο πλαισιώνεται από ένα συμπληρωματικό φορτίο επιτραπέζιας κεραμικής, που προέρχεται από την περιοχή της Φώκαιας της Βορειοδυτικής Μ. Ασίας. Κατά τα επόμενα έτη (2021-2024) η έρευνα επικεντρώθηκε στον περιμετρικό καθαρισμό τμήματος της δυτικής πλευράς του ναυαγίου, αποκαλύπτοντας εκτενή τμήματα του φορτίου των αμφορέων που βρίσκονταν μέσα στις αποθέσεις της άμμου.

Το 2019, εκδόθηκε το βιβλίο «Κορσιητών Νήσοι» (έκδοση του Δήμου Φούρνων) των Μαρίας Βιγλάκη, Γιώργου Κουτσουφλάκη και Πίτερ Κάμπελ. Το βιβλίο αναφέρεται στις χερσαίες αρχαιότητες, έτσι όπως εντοπίστηκαν, καταγράφηκαν και τεκμηριώθηκαν μέσα από τις έρευνες της αρμόδιας Εφορείας Αρχαιοτήτων και προσωπικά της αρχαιολόγου Μαρίας Βιγλάκη-Σοφιανού, η οποία επί 35 έτη υπηρέτησε με απόλυτη αφοσίωση την πολιτιστική κληρονομιά της Σάμου, της Ικαρίας και των Φούρνων. Στην παρουσίαση του βιβλίου στους Φούρνους, η υπουργός Πολιτισμού Λίνα Μενδώνη είχε αναφερθεί στην ίδρυση ενός μουσείου που θα συνδυάζει τη συντήρηση των ευρημάτων των Φούρνων με την άμεση πρόσβασή τους στο κοινό. «Ο Δήμος Φούρνων έχει παραχωρήσει ένα διώροφο κτίριο για να στεγαστεί αυτό το μουσείο και στη φάση αυτή προωθούνται οι ανάλογες μελέτες – μουσειολογικές, κτιριολογικές – διότι θα πρέπει να γίνουν κάποιες μετατροπές στο κτίριο. Για αυτό το ζήτημα βρίσκεται σε άμεση επαφή ο Δήμος Φούρνων με την Εφορεία Εναλίων Αρχαιοτήτων ώστε στα επόμενα δύο χρόνια το σχέδιο να υλοποιηθεί» είπε ο δρ Κουτσουφλάκης.

Ο εδαφικός πλούτος της Ικαρίας

Ακόμα και σήμερα υπάρχει μια σύγχυση ανάμεσα στους Φούρνους και τη γειτονική τους Ικαρία καθότι αρκετός κόσμος θεωρεί ότι οι Φούρνοι αποτελούν μέρος και οργανικό γεωγραφικά τμήμα της Ικαρίας. Ωστόσο το αρχιπέλαγος των Φούρνων και η Ικαρία είναι δύο τελείως διαφορετικά πράγματα.

Είδηση δεν αποτελεί βέβαια ότι η Ικαρία, διαθέτει πλούσιες αρχαιότητες, αν και εκεί δεν έχουν γίνει ποτέ ενάλιες έρευνες. Σημαντικά ευρήματα επί του εδάφους του νησιού έχουν αποκαλύψει οι χερσαίες ανασκαφές των τελευταίων 30 ετών σε σημαντικούς χώρους όπως η αρχαία Οινόη και το ιερό της Αρτέμιδος Ταυροπόλου, καθώς επίσης γύρω από την Ακρόπολη του Δράκανου, όπου εντοπίζονται ερείπια αρχαίων λατομείων, τύμβων και λιμενικών εγκαταστάσεων.

Επίσης στην περιοχή του όρμου Ιερό, βόρεια του Δράκανου, έχουν βρεθεί μεγαλιθικά μνημεία (μενίρ). Παρόμοιες κατασκευές υπάρχουν και κοντά στο χωριό Κουντουμάς (Βόφιλας), ενώ στην κοιλάδα της Ερίφης, στον οικισμό του Γλαρέδου, έχουν ανακαλυφθεί ερείπια οικιών και πλήθος οστράκων, κεραμικών αγγείων και θραύσματα οψιδιανού.

Πολύτιμος οδηγός που σχετίζεται με τις ανασκαφές στην Ικαρία είναι ο τόμος «Η αρχαιολογική σκαπάνη στην Ικαρία» που επιμελήθηκε ο δρ Κουτσουφλάκης και παρουσιάζει δεκάξι ανακοινώσεις που παρουσιάστηκαν στον Αρμενιστή Ικαρίας τον Σεπτέμβριο του 2006, στο πλαίσιο συνεδρίου. Με επίκεντρο τόσο τις διαχρονικές εκφάνσεις του πολιτισμού της Ικαρίας, υλικού και άυλου, όσο και την ιστορία της αρχαιολογικής έρευνας καθαυτήν, οι ανακοινώσεις αυτές καλύπτουν ένα ευρύ χρονολογικό φάσμα, που εκτείνεται από την Προϊστορική περίοδο έως τους νεότερους χρόνους.