«Λιγοστοί οι στίχοι που μας προσφέρει με τη νέα του πλακέτα “Η Συνέχεια” ο κ. Mανώλης [sic] Aναγνωστάκης, αρκετοί όμως για να μας εισαγάγουν στην ιδιαίτερη ατμόσφαιρα της ποίησής του και να μας επιτρέψουν να διαπιστώσουμε τη γνησιότητα και την ποιότητα του λόγου του. Διαβάζοντάς τους νομίζεις ότι ακούεις μια φωνή που φτάνει ως εσένα, διαπερνώντας τους τοίχους μιας σιδερόφραχτης φυλακής» έγραφε το 1955 στο «Βήμα» κρίνοντας τη Συνέχεια ο Βάσος Βαρίκας. Εβδομήντα χρόνια αργότερα, τα λόγια του ισχύουν σαν να γράφτηκαν μόλις.

Ο ποιητικός λόγος του Μανόλη Αναγνωστάκη (1925-2005) έχει απήχηση στους νέους της εποχής μας λέει στη συνέντευξη του στο «Βήμα» ο νεοελληνιστής Δημήτρης Κόκορης. Το φετινό «Ετος Αναγνωστάκη» (που δεν έγινε) βρίσκει τον ποιητή καθ’ όλα καταξιωμένο και αναγνωστικά ενεργό στη λογοτεχνική μας ζωή. Η παρουσία του είναι διαρκής και εμβληματική, ο λόγος του ισχυρός και δραστικός. Είχε την καλή τύχη να αναγνωστεί και να βραβευτεί εν ζωή από τους ομοτέχνους του και από την πολιτεία.

Ποιήματά του υπάρχουν στα σχολικά ανθολόγια, το έργο του αναλύεται διεξοδικά στις πανεπιστημιακές αίθουσες. Είναι θεσμικά κατοχυρωμένος σε κεντρική θέση στον λογοτεχνικό μας κανόνα και στη συλλογική συνείδηση. Το όνομά του έχει δοθεί σε δρόμους και πλατείες στη Θεσσαλονίκη και στην Κρήτη και στα Ρούστικα Χανίων, στην οικία του πατέρα του, Ανέστη, που παραχώρησε ο ποιητής, λειτουργεί το Πνευματικό-Πολιτιστικό Κέντρο και Κοινοτική Βιβλιοθήκη Ρουστίκων «Ανέστης και Μανόλης Αναγνωστάκης».

Τα εκδοτικά μιας επετείου

Γύρω από το Κέντρο ιδρύθηκε το 2009 και δραστηριοποιείται ο «Ομιλος Φίλων του Ποιητή Μανόλη Αναγνωστάκη», ο οποίος εξέδωσε με τη συνεργασία των Πανεπιστημιακών Εκδόσεων Κρήτης τη Βιβλιογραφία Μανόλη Αναγνωστάκη (1941-2023) (2024) από τον Δημήτρη Δασκαλόπουλο. Ο τόμος διατίθεται σε ελεύθερη πρόσβαση από τον ιστότοπο του Ομίλου. Ο βετεράνος βιβλιογράφος του Καβάφη και του Σεφέρη, ολοκληρώνει εδώ ένα εγχείρημα που είχε ξεκινήσει το 1993 από το περιοδικό «Αντί» καταγράφοντας τα δημοσιεύματα και τις εκδόσεις του Αναγνωστάκη, συνεντεύξεις και μεταφράσεις των έργων του αλλά και δημοσιεύματα και αυτοτελείς μελέτες για τον ίδιο.

Η σχολαστική αποδελτίωση του Δασκαλόπουλου τεκμηριώνει με στοιχεία το σφάλμα εκτιμήσεων, όπως η άποψη για τη σιωπή του ποιητή. Μαζί με την Εισαγωγή στην ποίηση του Αναγνωστάκη (ΠΕΚ, 2025, επιμ. Δημήτρης Κόκορης), ολοκληρώνουν τα βασικά απαραίτητα εργαλεία για τον μελετητή του έργου του.

Ποιος είναι ο Μανόλης Αναγνωστάκης, ποια είναι τα άλλα πρόσωπα του ποιητή είναι ένα ερώτημα που διερευνούν πολλά από τα δημοσιεύματα της τελευταίας δεκαπενταετίας. Εξετάζονται λεπτομερέστερα ο σατιρικός, ο ανθολόγος, ο διανοούμενος, ο ραδιοφωνικός Αναγνωστάκης. Δείγμα από τον τελευταίο, την πρώτη από τις εκπομπές «Φιλολογικοί περίπατοι στον Μεσοπόλεμο» του Γιώργου Ζεβελάκη στο Πρώτο Πρόγραμμα, με ειδικό συνεργάτη τον Μανόλη Αναγνωστάκη, θα είναι προσβάσιμο από την ηλεκτρονική σελίδα της εφημερίδας.

Από τις πρόσφατες εκδόσεις, στον τόμο Ο μελοποιημένος Μανόλης Αναγνωστάκης. Ομως εγώ δεν παραδέχτηκα την ήττα (εκδ. Μετρονόμος, 2025), που επιμελήθηκαν ο Σπύρος Αραβανής, ο Ηρακλής Οικονόμου και ο Θανάσης Συλιβός, συνθέτες που μελοποίησαν ποιήματα του Αναγνωστάκη, ο Θέμης Ανδρεάδης, ο Μιχάλης Γρηγορίου, ο Δημήτρης Παπαδημητρίου καθώς και νεότεροι συνθέτες και τραγουδοποιοί μιλούν για τη συνάντησή τους με την ποίησή του ενώ ακούγεται ο δικός του λόγος μέσα από αρχειακές συνεντεύξεις στον Θάνο Μικρούτσικο και στον Λάκη Παπαστάθη.

Τα Πραγματολογικά σχόλια για το έργο του Μανόλη Αναγνωστάκη (εκδ. Πατάκη, 2025) του Μίλτου Πολυβίου, φίλου του από τις αρχές της δεκαετίας του 1970, θαμώνα του βιβλιοπωλείου «Βιβλιοθήκη» στην οδό Χρυσοστόμου Σμύρνης στη Θεσσαλονίκη, του οποίου ήταν συνέταιρος ο Αναγνωστάκης, καταγράφουν ιστορίες από τη ζωή και την πολιτική δράση των νεανικών χρόνων του ποιητή αλλά και από τα χρόνια της δικτατορίας, που του εξομολογήθηκε ο ίδιος στον τελευταίο ενάμιση χρόνο της ζωής του, με σκοπό να αποκωδικοποιήσει αναφορές στα ποιήματά του.

Εκκεντρη, αλλά όχι λιγότερο ενδιαφέρουσα είναι η μελέτη Γιατί κρατάει τον «τρελό»; Ενας νευρολόγος διαβάζει Αναγνωστάκη (εκδ. Συνάψεις, 2025), ανάλυση του ποιήματος «Το σκάκι» («Μονάχα ετούτον τον τρελό μου θα κρατήσω…») από τον νευρολόγο Ιωάννη Ευδοκιμίδη, ο οποίος βάσει αυτού συζητεί την «ανοικτή» ή «κλειστή» προσωπικότητα του Αναγνωστάκη.

Απομένει μια μεγάλη βιογραφία

Τι απομένει εκδοτικά; Μια μεγάλη βιογραφία, αντάξια της ζωής και της δραστηριότητας του Μανόλη Αναγνωστάκη. Για την ώρα δεν φαίνεται να είναι κάποιο έργο στα σκαριά. Ωστόσο, καθώς αφήνουμε πίσω παρεξηγήσεις ή κριτικά στερεότυπα γύρω από το έργο του, αναδεικνύεται νηφάλια η ποικιλότροπη προσωπικότητά του.

Τα εκατόχρονα της γέννησής του και τα εικοσάχρονα του θανάτου του ήταν φέτος η αφορμή για συνέδρια, ημερίδες και εκδηλώσεις στη Θεσσαλονίκη και στην Αθήνα, στο Ρέθυμνο, στην Κέρκυρα και στη Γενεύη. Ωστόσο, η αναγνωστική αντοχή ενός συγγραφέα δεν κρίνεται σε γιορτές και εκδηλώσεις, κρίνεται στα βιβλιοπωλεία.

Εδώ, για την πρόσφατη εκδοτική κίνησή του δεν έχουμε στοιχεία. Αξίζει να σημειωθεί ότι τα ποιητικά του βιβλία, που κυκλοφορούσαν από τις εκδόσεις Νεφέλη του παλαιού του φίλου Γιάννη Δουβίτσα, είναι από χρόνια εξαντλημένα. «Πρόκειται να κυκλοφορήσουν σύντομα από νέα εκδοτική στέγη» μας πληροφορεί ο Ανέστης Αναγνωστάκης, μοναχογιός του ποιητή και της κριτικού λογοτεχνίας Νόρας Αναγνωστάκη, κληρονόμος των πνευματικών δικαιωμάτων επί του έργου του.

Ο ίδιος είναι και ο κάτοχος του αρχείου και της βιβλιοθήκης των γονιών του. Παλιά τετράδια, προσωπικά σημειώματα, χειρόγραφα και δακτυλόγραφα, αλληλογραφία, φωτογραφικό υλικό, αφίσες, προσκλήσεις, σπάνια βιβλία και περιοδικά… Τα τελευταία δέκα χρόνια έχει αφιερωθεί στην καταγραφή και ταξινόμηση του αρχείου του Μανόλη Αναγνωστάκη, το οποίο όμως δεν σκοπεύει να αποχωριστεί.

«Θα καταλήξει κάποτε, με τη δική μου διαθήκη, σε κάποιον φορέα, αλλά όχι τώρα» λέει στο «Βήμα». Οσο για ανέκδοτα και εκδοτικές εκπλήξεις, δεν θα περιμένουμε: «Υπάρχουν στο αρχείο ανέκδοτα κείμενα, αλλά ο πατέρας μου έζησε πολλά χρόνια και επέλεξε ο ίδιος τι θα δημοσιευθεί. Το να κυκλοφορήσει κάποιο ανέκδοτο κείμενό του, όσο ολοκληρωμένο και αν φαίνεται σε κάποιον άλλον, είναι, θεωρώ, ένα είδος τυμβωρυχίας».