Βηρυτός, Αποστολή: Διονύσιος Σκλήρης

«Είστε ανθεκτικοί σαν τους κέδρους του Λιβάνου» ήταν το αποχαιρετιστήριο μήνυμα του πάπα Λέοντος στο αεροδρόμιο της Βηρυτού ενώπιον του χριστιανού μαρωνίτη προέδρου Ζοζέφ Αούν. «Ο Πάπας επιλέγει προσεκτικά τις λέξεις του», παρατηρεί ο Φαντί, λιβανέζος συνομιλητής μας σε τεϊοποτείο της σουνιτικής συνοικίας Χάμρα. «Μιλάει για “ανθεκτικότητα” προκειμένου να αποφύγει να μιλήσει για “αντίσταση”. Το ιδανικό του είναι άνθρωποι που αντέχουν να μείνουν στον τόπο τους, αλλά χωρίς να πάρουν τα όπλα».

Πολλοί είδαν στις δηλώσεις του πάπα, που επισκέφθηκε τον Λίβανο στις αρχές Δεκεμβρίου, μια παρότρυνση για αφοπλισμό της μη κατονομασμένης Χεζμπολάχ. Μετά την προσγείωσή του, πάντως, στο αεροδρόμιο της Βηρυτού, ο πάπας είχε διέλθει από τις σιιτικές νότιες συνοικίες της Ντάχια με το «popemobile», ενώ η Χεζμπολάχ είχε παρατάξει τους προσκόπους αλ-Μάχντι να τον χαιρετίσουν εκατέρωθεν του δρόμου, αποτίοντας σεβασμό.

Πρώτες συνομιλίες Λιβάνου-Ισραήλ μετά από τέσσερις δεκαετίες

Στη Βηρυτό, όμως, βρέθηκε και ο Ζαν-Υβ Λεντριάν, απεσταλμένος του Εμανουέλ Μακρόν για να καταθέσει οδικό χάρτη για την αξιολόγηση του αφοπλισμού της Χεζμπολάχ, εν όψει συνάντησης ανάμεσα σε αξιωματούχους της Ευρωπαϊκής Ένωσης και του Λιβάνου στις Βρυξέλλες στις 15 Δεκεμβρίου. Η ΕE προτίθεται να βοηθήσει τις Εσωτερικές Δυνάμεις Ασφαλείας του Λιβάνου, ώστε ο λιβανέζικος στρατός να επικεντρωθεί στον αφοπλισμό της σιιτικής οργάνωσης.

Ο σουνίτης πρωθυπουργός του Λιβάνου, Ναουάφ Σαλάμ, επέμεινε ότι είναι εξίσου σημαντικός ο μηχανισμός βεβαίωσης ότι τηρείται η εκεχειρία με το Ισραήλ, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει παρουσία αμερικανών και γάλλων στρατιωτών στο έδαφος. Ο εν λόγω μηχανισμός σηματοδοτεί τις πρώτες απευθείας συνομιλίες Λιβάνου και Ισραήλ μετά από τέσσερις δεκαετίες. Ο φιλοδυτικός πρωθυπουργός Σαλάμ προτάσσει την κανονικοποίηση των σχέσεων, συμπεριλαμβανομένης της πλήρους αποχώρησης του Ισραήλ από τον νότιο Λίβανο.

Από τη μεριά του ο γενικός γραμματέας της Χεζμπολάχ, Ναΐμ Κασέμ, δηλώνει ότι η σιιτική οργάνωση διατηρεί το δικαίωμα να απαντήσει στη δολοφονία του Χαϊθάμ Αλί Ταμπαταμπάι, επικεφαλής του στρατιωτικού της επιτελείου, από το Ισραήλ στις 23 Νοεμβρίου στη συνοικία Ντάχια της νότιας Βηρυτού.

O χριστιανός πρόεδρος Αούν τόνισε, πάντως, ότι δεν θα υπάρξει υπαναστροφή στον δρόμο των διαπραγματεύσεων με το Ισραήλ, καθώς σκοπός είναι η αποφυγή μείζονος πολέμου. Στις προθέσεις του φιλοδυτικού πολιτικού διδύμου Αούν-Σαλάμ περιλαμβάνεται συμφωνία του Λιβάνου με την Κύπρο που θα αναλάβει την εκ περιτροπής προεδρεία της ΕΕ την 1η Ιανουαρίου, προωθώντας την εκταμίευση προαναγγελθείσας ευρωπαϊκής βοήθειας ενός δισεκατομμυρίου ευρώ. Περισσότερο φιλόδοξος είναι ο σχεδιασμός ηλεκτρικής διασύνδεσης με την Κύπρο.

Απολεσθέντα και επανευρεθέντα

Για τους κατοίκους της Βηρυτού, όμως, ο βόμβος των ισραηλινών drones είναι ένα βίωμα πιο άμεσο από τους σχεδιασμούς μεσογειακής ενεργειακής συμπερίληψης. Στα στέκια της Χάμρα, η εμμονή σε έναν υλικό πολιτισμό ευωχίας και εγκάρδιας οικειότητας («μας παρακολουθούν και ζηλεύουν που επιμένουμε να καλοπερνάμε» μια χαρακτηριστική ατάκα) συνυπάρχει με μια αίσθηση ότι η αποχώρηση του πάπα σηματοδοτεί την αρχή μιας προπολεμικής περιόδου.

Ο Λέων προσευχήθηκε και τέλεσε τη Θεία Λειτουργία στο λιμάνι της Βηρυτού, στον τόπο της έκρηξης χημικών της 4ης Αυγούστου 2020, που άφησε πίσω της τουλάχιστον 218 νεκρούς. Μια από τις γυναίκες που έχασαν τα πάντα σε εκείνη την έκρηξη χημικών της 4ης Αυγούστου 2020 είναι η Νάιλα Σαάμπ, η οποία μας διηγήθηκε την ιστορία της.

Προβλήματα υγείας την οδήγησαν να δημιουργήσει ένα κέντρο ευεξίας στην αλ-Τζάμια, δηλαδή στην «περιοχή του πανεπιστημίου» που οφείλει το όνομά της στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού. Η εν λόγω περιοχή ήταν ανάμεσα στις περισσότερο πληγείσες από την έκρηξη. Το κέντρο καταστράφηκε και η Νάιλα, που δεν πήρε ούτε ένα δολάριο αποζημίωση, έπρεπε να αρχίσει πάλι από το μηδέν.

Σήμερα είναι ιδιοκτήτρια στο πιο ονομαστό «βαϊμπάδικο» της Βηρυτού, σε ένα μέρος που η αρχιτεκτονική και το interior design είναι προσεγμένα, ώστε να στέλνουν τα καταλληλότερα «vibes» στους θαμώνες. Το ονόμασε «Lost and Found», καθώς το κόνσεπτ του είναι η προσωπική ανάπτυξη και η επίτευξη καλύτερων εκδοχών του εαυτού μέσα από την οδύνη και την απώλεια. Είναι παραπάνω από ένα εστιατόριο και κλαμπ. Έχει δημιουργηθεί μια κοινότητα, όπου οι συμμετέχοντες επικοινωνούν τα τραύματά τους σε σχετικά εργαστήρια. Για τη Νάιλα, σύμβολο της ανθεκτικότητας είναι όχι ο κέδρος, αλλά ο κάκτος που δεσπόζει στη διακόσμηση, μαζί με τις ζέμπρες και το πανταχού παρόν «τρίτο μάτι» (Ājñā Chakra) του Ινδουισμού.

Όλοι οι θαμώνες καλούνται να συμπληρώσουν χαρτί με ερωτήσεις για το τι ήταν το σημαντικότερο που έχασαν και που βρήκαν στη ζωή τους. Υπάρχουν απαντήσεις που επανέρχονται συχνά. Πολλοί διηγούνται πώς ο χωρισμός από τον έρωτα της ζωής τους άνοιξε τον δρόμο για μια μονιμότερη συντροφική σχέση. Άλλοι για το πώς η διακοπή μιας επαγγελματικής συνεργασίας τούς βοήθησε να βρουν μια δουλειά και να πραγματώσουν αυθεντικότερες κλήσεις με αναπάντεχο τρόπο.

«Τα σημαντικότερα πράγματα στη ζωή, όπως η αγάπη, έρχονται σαν ένα χάρισμα, όταν δεν τα επιζητείς», μας λέει η Νάιλα. Δεν είναι, πάντως, εύκολο οι άνθρωποι να καταθέσουν στο χαρτί τον θάνατο ενός αγαπημένου τους προσώπου, κάτι που συμβαίνει συχνά στον Λίβανο των εκρήξεων και των drones. «Υπάρχουν απώλειες που δεν μπορούν να αντικατασταθούν», παρατηρεί η Νάιλα. Μια μητέρα που έχασε το παιδί της, κάποιος που έχασε τον σύντροφό του. Κι όμως, οι πιο αξιόλογες πρωτοβουλίες στον Λίβανο, όπως Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις, έχουν προέλθει από παρόμοιους ανθρώπους που ανέπτυξαν τον εαυτό τους μέσα από ακραίες απώλειες. Μια αλλαγή προοπτικής είναι ικανή να δείξει την ανάπτυξη που λανθάνει σε μια ματαίωση. «Όλα είναι θέμα οπτικής γωνίας», επιμένει η Νάιλα.

Ο κίνδυνος του εμφυλίου

Για ζητήματα οπτικής γωνίας θα συζητήσουμε ξανά στο Taht el-Shajra, ένα εστιατόριο με την πιο εκλεπτυσμένη λιβανέζικη κουζίνα, του οποίου ο ιδιοκτήτης έχει επίσης ένα μαγαζί στα Εξάρχεια. Στη διακόσμηση δεσπόζουν διεθνή πολιτικά θέματα από το Ιράκ ως το Σαχέλ και την Κούβα. Συχνάζουν εδώ καθηγητές και φοιτητές από το κοντινό Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Βηρυτού. Μεταξύ τους ο Νικόλας Κοσματόπουλος, καθηγητής Πολιτικής Ανθρωπολογίας. Τα θέματα οπτικής γωνίας που μας απασχόλησαν ήταν αυτά των διλημμάτων που αντιμετωπίζει ο Λίβανος.

«Χτυπήματα, όπως εκείνο που εξόντωσε τον Χαϊθάμ Αλί Ταμπαταμπάι, αρχηγό επιτελείου της Χεζμπολάχ, και άλλους τέσσερις μαχητές», λέει ο Νικόλας Κοσματόπουλος, «είναι απλώς η κορυφή του παγόβουνου μεταξύ πολλών χτυπημάτων που περνούν χαμηλά στα ραντάρ των μίντια. Πολλά στοχεύουν τους εργαζόμενους για την ανοικοδόμηση στον νότιο Λίβανο, έτσι ώστε να εμπεδωθεί μια νεκρή ζώνη. Το “μπρος γκρεμός και πίσω ρέμα” δίλημμα που αντιμετωπίζει ο Λίβανος είναι ο εκβιασμός “αφοπλισμός της Χεζμπολάχ ή πόλεμος”, το οποίο, δεδομένων των συνθηκών, θα μπορούσε να διατυπωθεί και ως “εμφύλιος πόλεμος ή πόλεμος”.

Ο Λίβανος από τη στιγμή της ίδρυσής του από τη γαλλική αποικιοκρατία είναι εξ ορισμού μια χώρα χωρίς ισχυρό στρατό. Κατά τον εμφύλιο του 1975-1990, πρωταγωνίστησαν οι πολιτοφυλακές και άλλες ένοπλες ομάδες. Μετά το πέρας του εμφυλίου, η μόνη που έγινε ανεκτή να φέρει όπλα ήταν η Χεζμπολάχ. Ο αφοπλισμός της δεν είναι εύκολο εγχείρημα. Οι ειδικοί απεσταλμένοι των ΗΠΑ Μόργκαν Ορτάγκους και Τομ Μπάρακ ασκούν διπλωματικές και οικονομικές πιέσεις στον στρατό του Λιβάνου για τον αφοπλισμό της Χεζμπολάχ. «Η προσπάθεια αυτή είναι πιθανό να οδηγήσει σε ένα είδος αργού καταστροφικού εμφυλίου, αναλόγου με αυτόν που είδαμε στη Συρία».

Πώς αντιδρά η κοινωνία του Λιβάνου στην προοπτική αφοπλισμού της Χεζμπολάχ; «Η κοινωνία είναι διχασμένη λόγω των διλημμάτων. Ένα μέρος επιθυμεί τον αφοπλισμό της Χεζμπολάχ, για να έλθει η ειρήνη η οποία, όμως, μοιάζει με “ειρήνη νεκροταφείου”. Ένα άλλο μέρος βλέπει στη Χεζμπολάχ την “αντίσταση” ή, έστω, την αποτροπή, λόγω της καταστατικής αδυναμίας του επίσημου στρατού. Στο εξωτερικό, τα αισθήματα των μουσουλμάνων για τη Χεζμπολάχ καθορίζονται από δύο παράγοντες. Κατά τη διάρκεια του συριακού εμφυλίου, η Χεζμπολάχ θεωρείτο από κάποιους ως όργανο του σιιτικού Ιράν σε υπεράσπιση του Άσαντ και αντιμετωπιζόταν με επιφύλαξη, ενώ από άλλους ότι αντιστέκεται στον κίνδυνο να επικρατήσει στη Συρία μια εκδοχή ακραίου ισλαμισμού. Το γεγονός ότι “αποκεφαλίστηκε” από το Ισραήλ ως παρεπόμενο του πολέμου στη Γάζα είχε ως αποτέλεσμα να κερδίσει τη συμπάθεια του μουσουλμανικού κόσμου, συμπεριλαμβανομένων και σουνιτών».

Στο μεταξύ η καθημερινότητα των κατοίκων της Βηρυτού περνάει μέσα σε έναν συνεχή βόμβο από drones που πετάνε στους ουρανούς της για να συλλέγουν πληροφορίες. «Η στρατιωτική τεχνολογία έχει αλλάξει δραστικά την κοινωνία του Λιβάνου. Παλαιότερα, οργανώσεις όπως η Χεζμπολάχ βασίζονταν στην υποστήριξη των ντόπιων πληθυσμών, ιδίως των σιιτικών, μέσα στους οποίους μπορούσαν να “χαθούν” οι αντάρτες. Σήμερα οι πληθυσμοί αυτοί καθίστανται “ακούσιοι πληροφοριοδότες” λόγω των κινητών τους που είναι διάτρητα στην παρακολούθηση. Ορισμένοι μπορεί να είναι και εκούσιοι πληροφοριοδότες λόγω της ακραίας φτώχειας, αν και το μεγαλύτερο μέρος του λαού φέρει τη φτώχεια με φρόνημα αντιστασιακής αξιοπρέπειας. Η επιτήρηση, όμως, έχει επηρεάσει τον δημόσιο διάλογο. Πολλοί αυτολογοκρίνονται μέσα σε ένα πνεύμα φόβου με αποτέλεσμα να είναι άγνωστο το αίσθημα ενός λαού, που παρουσιάζει οπωσδήποτε μια μεγάλη γκάμα αντιδράσεων».

Στο «Ουτοπιστάν» της Βηρυτού

Υπάρχει πάντως ένας κάτοικος της Βηρυτού που είχε κάνει το «Memento Mori» («μνήμη θανάτου») σύνθημά του πολύ προτού τα πανταχού παρόντα drones το καταστήσουν κοινοτοπία. Είναι ο Μισέλ Ελευθεριάδης, ιδιοκτήτης του εμβληματικού «Music Hall». Ο προπάππους του ήταν αδελφός του εθνομάρτυρα Χρυσοστόμου Σμύρνης. Είχε σωθεί από την εκτέλεση όταν ένας Τούρκος παρενέβη λέγοντας ότι δεν αξίζει να χαραμίσουν μια σφαίρα για έναν ετοιμοθάνατο λόγω τύφου. Ως πρόσφυγας ξανάρχισε μια νέα ζωή στη Βηρυτό, ενσταλάζοντας στην οικογένειά του την αξία της δημιουργικότητας που προκύπτει από τον ενοπτρισμό του θανάτου.

Ο εγγονός Μισέλ δοκίμασε πολλές φορές το ίδιο αίσθημα, ρισκάροντας συχνά τη ζωή του στον εμφύλιο του Λιβάνου, ένα βίωμα που καθόρισε αργότερα το ήθος του να ρισκάρει ως επιχειρηματίας. Στο «Music Hall», εμβληματικό κλαμπ της Βηρυτού, ενώνει διαφορετικά ακούσματα και στήνει την προσωπική του ουτοπία που ονομάζει «Nowheristan» και της οποίας αποτελεί τον αυτοεστεμμένο αυτοκράτορα. Ο Νόαμ Τσόμσκι προσκλήθηκε να γράψει τη γλώσσα της, ενώ ο Μισέλ Ονφρέ αποτέλεσε συνοδοιπόρο μιας φοινικικής νεο-επικούρειας φιλοσοφίας ζωής.

Το «Ουτοπιστάν» έχει πάντως αυτονομηθεί από τον μονάρχη του και διοικείται από μια γερουσία φιλοσόφων που δεν επιθυμούν την εξουσία, κατά το πλατωνικό πρότυπο, αλλά έχουν αποδείξει την αξία τους σε άλλες σφαίρες της ζωής. Μια από τις πλέον επικίνδυνες αποστολές του δημιουργού του «Ουτοπιστάν» ήταν να στήσει το πρώτο μεικτό κλαμπ, όπου επιτρέπονται οι συναναστροφές ανδρών και γυναικών, στη Σαουδική Αραβία, ύστερα από πρόσκληση του Μοχάμεντ μπιν Σάλμαν.

Ο «φιλόσοφος βασιλεύς» του Ουτοπιστάν είχε, πάντως, την εμπειρία ένα από τα αγαπημένα του μέρη να καταστεί κυριολεκτικά «ου τόπος». Το κλαμπ Waterfront εξαϋλώθηκε κατά την έκρηξη του 2020. Βρέθηκε εκατό μέτρα μακριά από την τοποθεσία του· ο στρατός διαπίστωσε καταστροφή 100%, που οικονομικώς σήμανε μια απώλεια 3,5 εκατ. ευρώ για την οποία δεν υπήρξε καμία αποζημίωση. «Μακάρι να μπορούσα να πω ότι είμαι ένας φοίνικας που αναγεννάται από τις στάχτες του. Όμως είμαι απλά ένας Σίσυφος που πρέπει να ξανασηκώσει τον βράχο μέχρι την κορυφή ξανά και ξανά, όπως όλοι οι σύγχρονοι Φοίνικες του Λιβάνου».