Στις 6 Απριλίου 1994 ξεκίνησε στη Ρουάντα μια από τις πιο φρικτές γενοκτονίες του 20ού αιώνα. Με αφετηρία τη δολοφονία του προέδρου Ζουβενάλ Χαμπιαριμάνα, οργανωμένες παραστρατιωτικές ομάδες εξτρεμιστών Χούτου ξεκίνησαν την εξόντωση των Τούτσι και μετριοπαθών Χούτου. Σε διάστημα περίπου 100 ημερών, οι νεκροί υπολογίζονται σε 800.000 έως και 1.000.000, με τη διεθνή κοινότητα να παρακολουθεί αδρανής. Η σφαγή έληξε τον Ιούλιο του 1994, όταν αντάρτες υπό την ηγεσία των Τούτσι νίκησαν τους εξτρεμιστές Χούτου.
Στις 21 Αυγούστου 1994, «ΤΟ ΒΗΜΑ» επιχειρεί να φωτίσει το πολιτιστικό και γεωγραφικό υπόβαθρο της σύγκρουσης ανάμεσα σε Χούτου και Τούτσι:
«Η Ρουάντα συμβολίζει μία από τις μεγαλύτερες ανθρώπινες καταστροφές του 20ού αιώνα. Ίσως και ένα εκατομμύριο κάτοικοί της να έχουν σκοτωθεί και τα υπόλοιπα εκατομμύρια να βρίσκονται τώρα σε κατάσταση απελπισίας, πείνας και επιδημιών, ενώ ολόκληρη η χώρα έχει ξεριζωθεί. Μερικοί θα προτιμούσαν να θεωρήσουν την όλη καταστροφή ως θέλημα της Θείας Πρόνοιας. Και όμως οι πράκτορες του θανάτου στη Ρουάντα ήσαν όλοι άνθρωποι και οι αιτίες των πράξεών τους θα πρέπει να αναζητηθούν στους φόβους και στα ψέματα.
Το ψέμα που οδήγησε στην γενοκτονία
»Τον Απρίλιο και τον Μάιο η γενοκτονία είχε ενθαρρυνθεί από μια “ιδεολογία” σύμφωνα με την οποία “η Ρουάντα ανήκει στους Χούτου”. Σύμφωνα με αυτή την αρχή θα έπρεπε να εξολοθρευθούν οι άλλες φυλές, δηλαδή οι Τούτσι. Η αρχή αυτή είχε διακηρυχθεί από την πρώην κυβέρνηση προκειμένου να διατηρηθεί στην εξουσία. Η κυβέρνηση αυτή έλεγε στους Χούτου ότι το Πατριωτικό Μέτωπο της Ρουάντα που κατευθυνόταν από τους Τούτσι σχεδίαζε να εξαφανίσει τους Χούτου.
»Αυτό προφανώς ήταν ψέμα. Αλλά ανάγκασε πολλούς Χούτου αρχικά να προβούν στη γενοκτονία των Τούτσι και αργότερα, τον Ιούλιο, να καταφύγουν μαζικά στο Ζαϊρ, όπου πέθαναν και εξακολουθούν να πεθαίνουν ταχύτερα από τα θύματα οποιασδήποτε άλλης τραγωδίας
»Υπολογίζεται ότι ένα εκατομμύριο άτομα – το ένα όγδοο του πληθυσμού της Ρουάντα έχουν πεθάνει. Και πολλοί άλλοι θα συνεχίσουν να πεθαίνουν προτού υπάρξει κάποια πιθανότητα ειρήνευσης.
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.8.1994, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
»Το ερώτημα που τίθεται είναι: Γιατί τέτοια ψέματα έγιναν πιστευτά τόσο εύκολα και τόσο γενικά; Και άλλοτε ελέχθησαν παρόμοια ψέματα, αλλά δεν υπάρχει σαφής απάντηση στο ερώτημα. Σύμφωνα με τα υπάρχοντα ιστορικά δεδομένα η Ρουάντα, που είναι μια εύφορη γη, κατοικείτο αρχικά από αγρότες της φυλής Χούτου. Πριν από 400 χρόνια περίπου ήλθαν οι Τούτσι, που είν ναι υψηλοί κτηνοτρόφοι.
Το πολιτιστικό και γεωγραφικό υπόβαθρο
»Οι δυο ομάδες, Χούτου και Τούτσι, ουσιαστικά δεν αποτελούν διαφορετικές φυλές. Έχουν την ίδια γλώσσα και την ίδια κουλτούρα. Και ενώ η αριστοκρατία των Τούτσι κυριαρχούσε επί των αγροτών Χούτου, στην πραγματικότητα υπήρξε ανάμειξη. Θεωρητικά είναι εύκολο να ξεχωρίσει κανείς τους μεν από τους δε, αλλά πολλές γενιές επιγαμίας δημιούργησαν μεγάλο αριθμό κατοίκων που δεν διακρίνονται αν είναι Χούτου ή Τούτσι. Ως πρόσφατα κατοικούσαν στους ίδιους λόφους και στα ίδια χωριά. Καλλιεργούσαν φυτείες καφέ, που αποτελούσε και το κύριο εξαγωγικό προϊόν της χώρας.
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 21.8.1994, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
»Η Ρουάντα είναι από τις πιο πυκνοκατοικημένες χώρες στην Αφρική και πολλοί Χούτου υποστήριζαν ότι φοβούνται πως οι Τούτσι θα τους έπαιρναν τα χωράφια τους. Και όταν μια οικογένεια πιστεύει ότι θα χάσει τον επιούσιο, ακολουθεί η βαρβαρότητα.
»Ως συμπέρασμα μπορεί να λεχθεί ότι οι κάτοικοι της Ρουάντα θα πρέπει στο μέλλον να θεωρούνται ως «Ρουαντέζοι» αντί ως Χούτου ή ως Τούτσι. Αν όχι, θα πρέπει να χωρισθούν σε κράτη με βάση τη φυλή τους. Εν τω μεταξύ στη χώρα δεν υφίσταται πλέον κρατική οντότητα. Ούτε υπάρχουν πλέον αστυνομικοί, δικαστές, δάσκαλοι ή γιατροί. Τα νερά έχουν δηλητηριασθεί με πτώματα, τα σπίτια καταστράφηκαν ή εγκαταλείφθηκαν και η συγκομιδή σάπισε στους αγρούς. Για να επιζήσει η Ρουάντα θα χρειασθεί εντατική και συνεχή βοήθεια για πολλά χρόνια».
«ΟΗΕ, Βατικανό, ΗΠΑ και Γαλλία ευθύνονται για τη γενοκτονία»
Η διεθνής κοινότητα, ενώ παρακολουθούσε αδιάφορη την κλιμάκωση της βίας, απέτυχε να παρέμβει έγκαιρα και αποφασιστικά κατά τη διάρκεια της γενοκτονίας στη Ρουάντα. Στην προσπάθειά τους να αποδώσουν ευθύνες για αυτή την αποτυχία, μια επιτροπή του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας κατηγορεί, μεταξύ άλλων, τον ΟΗΕ, τις ΗΠΑ, τη Γαλλία και τη Ρωμαιοκαθολική Εκκλησία, επισημαίνοντας την αποτυχία τους να σταματήσουν τη σφαγή και καλώντας τους να αποζημιώσουν τη Ρουάντα, όπως δημοσιεύθηκε στο «ΒΗΜΑ» της 16ης Ιουλίου 2000:
«Η έκθεση του Οργανισμού Αφρικανικής Ενότητας είναι ιδιαίτερα σκληρή στον καθορισμό των ευθυνών απορρίπτοντας την άποψη της Γαλλίας ότι δεν φέρει καμιά ευθύνη για τη γενοκτονία καθώς και την επιμονή του προέδρου Μπιλ Κλίντον ότι οι ΗΠΑ δεν αντέδρασαν λόγω άγνοιας.
»Σύμφωνα με την έκθεση, “ένας μικρός αριθμός σημαντικών παικτών” θα μπορούσε άμεσα να είχε αποτρέψει, να είχε σταματήσει ή να είχε μειώσει τη σφαγή. Περιλαμβάνουν τη Γαλλία στην ίδια τη Ρουάντα, τις ΗΠΑ στο Συμβούλιο Ασφαλείας, το Βέλγιο, οι στρατιώτες του οποίου γνώριζαν ότι μπορούσαν να σώσουν αμέτρητες ζωές αν τους επέτρεπαν να παραμείνουν στη χώρα, και οι εκκλησιαστικοί ηγέτες της Ρουάντας”.
»Σε συνέντευξη Τύπου για τη δημοσιοποίηση της έκθεσης των 318 σελίδων ο πρώην καναδός πρέσβης και μέλος της επιτροπής Στίβεν Λιούις είπε ότι οι ΗΠΑ γνώριζαν επακριβώς τι συνέβαινε, αλλά παρεμπόδισαν το Συμβούλιο Ασφαλείας να αναπτύξει μια αποτελεσματική δύναμη του ΟΗΕ διότι είχαν χάσει 18 αμερικανούς στρατιώτες στη Σομαλία πέντε μήνες νωρίτερα και δεν ήθελαν να εμπλακούν και πάλι στην Αφρική».
«ΤΑ ΝΕΑ», 17.12.1995, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
Χρόνια αργότερα, η διεθνής κοινότητα επιχειρεί να αποτιμήσει τις ευθύνες της για την αδράνεια εκείνων των μηνών.
Η συγγνώμη του ΟΗΕ
«ΤΑ ΝΕΑ» της 18ης Δεκέμβριου του 1999, παρουσιάζουν τα πορίσματα μιας ιδιαίτερα επικριτικής έκθεσης για τον ρόλο του ΟΗΕ:
«Tα Ηνωμένα Έθνη προσπαθούν να συνέλθουν μετά τη δημοσίευση μιας επικριτικής έκθεσης για την αποτυχία τους να προλάβουν τη γενοκτονία που έγινε το 1994 στη Ρουάντα και στοίχισε τη ζωή σε 800.000 ανθρώπους – σχεδόν το ένα δέκατο του πληθυσμού της χώρας.
»Η έκθεση, η οποία συντάχθηκε από μια ανεξάρτητη Ερευνητική Επιτροπή με επικεφαλής τον πρώην πρωθυπουργό της Σουηδίας Ίνγκβαρ Κάρλσον, ισοδυναμεί με ένα εντυπωσιακό κατηγορητήριο εναντίον του ρόλου του ΟΗΕ στην κρίση. Κατονομάζει τα πρόσωπα που εμπλέκονται περισσότερο στη σειρά λαθών και κακών εκτιμήσεων, μεταξύ των οποίων και ο γενικός γραμματέας του ΟΗΕ Κόφι Ανάν.
»Η σφαγή, η οποία πραγματοποιήθηκε μέσα σε διάστημα περίπου 100 ημερών και από την οποία δεν σώθηκαν ούτε εκείνοι που είχαν ζητήσει καταφύγιο σε εκκλησίες και ιεραποστολές, “θα μείνει για πάντα στη μνήμη ως ένα από τα πιο αποτρόπαια γεγονότα του 20ού αιώνα”, ξεκινά το έγγραφο. “Η διεθνής κοινότητα δεν πρόλαβε τη γενοκτονία ούτε σταμάτησε το φονικό όταν αυτό άρχισε”.
»Εξίσου σκληρές επικρίσεις διατυπώνονται εις βάρος του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ επειδή δεν κατάφερε να αναπτύξει μια επαρκή ειρηνευτική δύναμη στην περιοχή στα τέλη του 1993, όταν έγιναν προσπάθειες για να εφαρμοστεί η ειρηνευτική συμφωνία.
»Μεταξύ των χωρών εκείνων που αντιστάθηκαν επίμονα στον σχηματισμό μιας σημαντικής δύναμης ήταν οι Ηνωμένες Πολιτείες, οι οποίες είχαν την υποστήριξη της Βρετανίας. Ο Ανάν, ο οποίος ήταν υπεύθυνος των ειρηνευτικών αποστολών του ΟΗΕ υπό τον τότε γενικό γραμματέα Μπούτρος Μπούτρος-Γκάλι, υποχρεώθηκε να ζητήσει προσωπικά συγγνώμη για τη γενοκτονία. “Όλοι μας πρέπει να είμαστε πικρά μετανιωμένοι που δεν κάναμε περισσότερα για να την προλάβουμε”, αναφέρει στη δήλωσή του. Ο Ανάν αναφέρει επίσης ότι αποδέχεται τα συμπεράσματα της έκθεσης, “περιλαμβανομένων εκείνων που αφορούν αξιωματούχους της Γραμματείας του ΟΗΕ, εμού περιλαμβανομένου”».
