βιβλία

Γιουβάλ Νώα Χαράρι
Sapiens – Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου
Εκδόσεις: Αλεξάνδρεια, 2015
σελ. 456, τιμή €25 + ΦΠΑ

Οταν ονειρεύεσαι παγκόσμιο μπεστ σέλερ με ένα βιβλίο εκλαϊκευμένης επιστήμης και με θεματική που… κάνει τα σκέλη του διαβήτη «Κομανέτσι», το λιγότερο που θα σου πει ο εκδότης σου είναι: «Ισως… αν ήσουν Αμερικανός». Ο ισραηλινός καθηγητής Ιστορίας όμως στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ Γιουβάλ Χαράρι δεν πτοήθηκε: εξέδωσε το βιβλίο Sapiens στην πατρίδα του το 2011 και ως το 2015 το είδε να μεταφράζεται σε 30 γλώσσες και να χρίζεται πολλές φορές «ευπώλητο». Πώς τα κατάφερε;

Η συγγραφική συνταγή της επιτυχίας του απαρτίστηκε από ένα άθροισμα ανατροπών. Η πρώτη ήταν ότι δεν συνέγραψε «μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου» –καταπώς υπόσχεται ο υπότιτλος του βιβλίου –αλλά ένα έξυπνο τσιμπολόγημά της. Κατ’ ουσίαν επικεντρώθηκε στα «Κατά συνθήκην ψεύδη του πολιτισμού μας», επικαιροποιώντας και επεκτείνοντας τρόπον τινά το περίφημο ομώνυμο βιβλίο που έγραψε ο Μαξ Νορντάου το 1883. Η δεύτερη ήταν ότι δεν παρέθεσε τις ιστορικές δειγματοληψίες του σειριακά στον αναγνώστη, όπως θα έκανε κάθε καθηγητής, αλλά δρασκελίζει τους αιώνες σαν ακρίδα και επαναφέρει (έξυπνα) κάποια αξονικά ερωτήματα από κεφάλαιο σε κεφάλαιο, μέχρι που και ο πιο μπουμπούνας αναγνώστης να συλλάβει το νόημα. Η τρίτη ανατροπή ήταν ότι αντιμετώπισε την Ιστορία όχι ως «άνθρωπός της» αλλά ως… πειρατής: την κρίνει μέσα από τον φακό που θα εξέταζε ένας βιολόγος την «εξέλιξη του είδους», φωτίζει κυνικά τις πτυχές της με το φανάρι του Διογένη και σαρκάζει τις διαχρονικές αυταπάτες των ανθρώπων με την άγρια χαρά ενός αναρχικού των Εξαρχείων. Δεν πέφτει όμως στην παγίδα να προβάλει σε αυτή του την κριτική όλη την ξιδίλα που αποπνέουν οι κολλημένοι σε ιδεολογίες και στερεότυπα, με συμπαρομαρτούντα τον αντίστοιχο ξύλινο λόγο. Αντίθετα, ο πανέξυπνος Χαράρι φροντίζει να ντύσει ακόμη και την πιο αιρετική άποψή του με ένα στρώμα αφοπλιστικού χιούμορ έτσι ώστε να μη σε σπρώξει ποτέ να παρατήσεις την ανάγνωση. Αυτός, ο σπουδαγμένος στην Οξφόρδη ιστορικός, κατάφερε να δώσει στη γραφή του την απλουστευτική φρεσκάδα που διαπνέει το αμερικανικό γράψιμο από την εποχή του Μαρκ Τουέιν και μετά.

Πέρα όμως από τη συνταγή του γραψίματος, υπάρχει και το με τι μας αφήνει αυτό το βιβλίο. Και εκεί είναι η μεγαλύτερη συμβολή του Χαράρι: είτε συμφωνείς είτε διαφωνείς με την αποδόμηση της ιστορίας που επιτελεί και τα συμπεράσματά του, ο άνθρωπος αυτός κατορθώνει μέσα σε ένα και μόνο βιβλίο να φέρει τα πάνω κάτω σε όλες τις αντιλήψεις μας για το ποιος ήταν, ποιος είναι και πού πάει ο άνθρωπος. Καταφέρνει να «ξεγυμνώσει τόσο πολλούς βασιλιάδες» από το πολιτισμικό, επιστημονικό, θρησκευτικό και όποιο άλλο μας υπόβαθρο ώστε στο τέλος να δούμε τον κόσμο με εντελώς νέα μάτια. Είτε λοιπόν πιάσετε τον εαυτό σας να συμφωνεί είτε να διαφωνεί με τα επιχειρήματά του, σας διαβεβαιώ ότι το αφήγημά του είναι τόσο χρήσιμο όσο και απολαυστικό.

Παρατηρήσεις

1. Ενα «ανιστόρητο δείγμα» από τα ιστορικά τσιμπολογήματά του είναι ότι «τα δάνεια της Αγγλίας» έσωσαν την Ελληνική Επανάσταση του 1821 (σελ. 336). Δεν είναι ακριβώς αλήθεια ότι οι Αγγλοι βομβάρδισαν τον αιγυπτιακό στόλο στο Ναβαρίνο για να μη χρεοκοπήσουν οι τραπεζίτες τους. Αντίθετα, μέχρι που οι Ρώσοι άρχισαν το σωτήριο για μας μακελειό, ο υπουργός τους ζητούσε από τον ναύαρχό του να μην επέμβει.

2. Η πιο «ύποπτη» ιστορική λαθροχειρία του συγγραφέα έχει να κάνει με το εξής: ενώ σε όλο του το βιβλίο αποδίδει τις μεγαλύτερες πλάνες του ανθρώπου στη χριστιανική θρησκεία, ούτε σε ένα σημείο δεν κάνει τον κόπο να πει ότι αυτές ήταν κληρονομιά της εβραϊκής.

3. Μια παρατήρηση για την, έξοχη κατά τα άλλα, ελληνική μετάφραση: οι παρίες της Ινδίας (Untouchables αγγλιστί) δεν μπορούν να αποδίδονται με τη λέξη «Ανέγγιχτοι» που είναι παρελθόντος χρόνου. Αντίθετα, τόσο γλωσσικά όσο και ιστορικά, η λέξη «Αθίγγανοι» των Βυζαντινών είναι κατά τη γνώμη μου ορθότατη.