Καθώς συνεχίζει, ακόμα, να βαθαίνει το μαχαίρι στο κόκαλο της ελληνικής κοινωνίας, με την κρίση να μετεωρίζεται, δείχνοντας σε άλλους το σκυθρωπό πρόσωπό της και σε άλλους τα αποτρόπαια οπίσθιά της, καλό θα ήταν να αναζητηθούν πρόσθετες σκέψεις, και πέραν των αμέτρητων πολιτικο-κομματικών θεωριών για τα αίτιά της∙ καθώς, παρά τη μεγάλη πολιτική προσπάθεια, οι συντεταγμένες της δεν πέτυχαν να καθορίσουν την πορεία της χώρας μακριά από τις συμπληγάδες της φτώχειας και της απελπισίας∙ και όσο πιο πολλές πολιτικές θεωρίες σκύβουν πάνω σε ένα φαινόμενο να το εξηγήσουν τόσο λιγότερο είναι κατανοητό.
Η καπιταλιστική και η σοσιαλιστική ιδεολογία και πρακτική λ.χ., με την κάθε μία να έχει τα δικά της πλεονεκτήματα και μειονεκτήματα, δεν απέφυγαν στο διάβα τους σοβαρούς κλυδωνισμούς, δεν βρήκαν ιστορικά το σταθερό ισοζύγιό τους. Μια ερμηνεία μπορεί να αναχθεί στη μη πολιτική κατανόηση και αξιοποίηση της υπαρκτής ποικιλομορφίας της ανθρωπότητας, με το κάθε άτομο να διαθέτει τα δικά του ταλέντα, τις δικές του κλίσεις και επιλογές, τη δική του δημιουργικότητα, τον δικό του τρόπο έκφρασης. Στον ακραίο σοσιαλισμό λ.χ. οι κοινωνικές νόρμες είναι συνήθως συλλογικές, με αποτέλεσμα πολλοί ταλαντούχοι να μην έχουν την ευκαιρία να εκφραστούν και να δημιουργήσουν, γιατί καταπιέζονται μέσα σε ένα εν πολλοίς προκαθορισμένο συλλογικό πλαίσιο. Στο άλλο άκρο, που διαμορφώνεται κυρίως από την υιοθέτηση μιας προτεσταντικής καπιταλιστικής ηθικής, πάλι χάνεται το μέτρο έκφρασης, γιατί εκεί βασιλεύει μια αλύγιστη, άκαμπτη πειθαρχεία προσανατολισμού προς το ατομικό, το οικονομικό κυρίως, κέρδος, που θρέφει την απληστία του ανθρώπου, ενώ κατατρώει κάθε υγιή συλλογικότητα.
Η απληστία όμως μπορεί να θεωρηθεί ως ένα εξελικτικό υποπροϊόν, μια ατυχής εξελικτική κατάληξη, που δεν συμβαδίζει με την αρετή, με την οποία η εξέλιξη προίκισε μόνο τον άνθρωπο∙ έτσι, η δημιουργικότητα, αν χτίζεται πάνω στη απληστία, υποβαθμίζει τον ανθρωπισμό, τις πνευματικές του αξίες στην κοινωνία. Οι πιο κοντινοί εξελικτικοί συγγενείς μας, οι χιμπατζήδες λ.χ., διακρίνονται για μια συμπεριφορά που, σύμφωνα με ανθρωπολογικές έρευνες, είχε κι ο άνθρωπος όταν ήταν κυνηγός πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια και πίσω. Οι συγγενείς μας αυτοί, όταν η τροφή τους στη φύση είναι πλούσια, τη μοιράζεται όλη η ομάδα∙ τρώνε ήσυχα μαζί χωρίς απληστία, ζευγαρώνουν και αλληλοπεριποιούνται, δείχνουν δηλαδή ψήγματα αλληλεγγύης και εθελοντισμού∙ ενώ όταν είναι λίγη έχουν το δικαίωμα να εγκαταλείψουν την ομάδα και να ψάξουν τροφή μόνο για τον εαυτό τους∙ δηλαδή σε περιόδους κρίσης το συλλογικό γίνεται ατομικό.
Η διαφορά με τον σύγχρονο άνθρωπο είναι πως το ατομικό ορισμένων θεριεύει ως απληστία και σε περιόδους ευμάρειας. Και μια υπέρβαση του μέτρου, όταν φτάνει στα άκρα ενός συνεχούς που ξεκινά από το καθολικό συλλογικό και καταλήγει στο άπληστο ατομικό, δεν ενέχει μέσα του την κοινωνική ισορροπία, αλλά την κρίση. Και επειδή «η μεσότης αρετή εστί», με την απληστία κάποιων ανθρώπων ή συστημάτων να κυριαρχήσουν του συγγενούς, του φίλου, του αδύναμου, του γείτονα, του κόσμου όλου, ανάλογα με το οικονομικο-κοινωνικό τους δυναμικό, κατεδαφίζεται το μέτρο του ανθρωπισμού. Αυτή η αιτία μπορεί να είναι εν πολλοίς και η βάση του αιτιατού.
Ο απλός όμως πρωτόγονος «σοσιαλισμός» των πιθήκων λειτουργεί κάτω από μία και μόνο προϋπόθεση∙ την επάρκεια του κυρίαρχου για αυτούς αγαθού, της τροφής, απαραίτητης για την ικανοποίηση του μοναδικού σκοπού τους, της επιβίωσής τους. Από την άλλη μεριά, στον εξελιγμένο άνθρωπο, με την απείρως περιπλοκότερη εγκεφαλική ζωή του, αναγκαία και καθοριστικά χαρακτηριστικά αγαθά, όπως λ.χ. η παιδεία, ο πολιτισμός, η κοινωνική δικαιοσύνη, η ασφάλεια, η υγιής δημιουργικότητα, δεν εκλαμβάνονται συχνά ως απαραίτητα και χρήσιμα, και έτσι υποκαλλιεργούνται ως προαπαιτούμενα για τη διατήρηση της ευζωίας του.
Είναι εξόφθαλμο πως τα χρόνια της κρίσης καταπίεσαν ασφυκτικά τη δημιουργικότητα ανήσυχων ατόμων και ευφυών καινοτόμων επιχειρήσεων, της στέρεψαν τις ευκαιρίες και η καταπιεσμένη ορμή της ξεχειλίζει σήμερα. Το βλέπουμε με την απίστευτη έκρηξη του εθελοντισμού και της αλληλεγγύης στο Προσφυγικό, στη στήριξη αδύναμων συμπολιτών, στο περιβάλλον, παντού∙ και κυρίως από πολίτες δεινοπαθούντες από την κρίση∙ το μεγαλείο του ανθρώπου που εκφράζεται πρωτίστως από την αφιλοκερδή δημιουργικότητά του.
Αν όμως σχεδιάζονταν και ανοίγονταν άμεσα ευκαιρίες κερδοφόρας δημιουργικότητας, ίσως η απελευθέρωση της δημιουργικής ορμής της χώρας να γινόταν πολύ γρήγορα θεαματική και να παρέσυρε την κρίση μακριά. Οπως με την εκρηκτική ανάπτυξη στη δεκαετία του ’50, μετά την απελευθέρωση της καταπιεσμένης δημιουργικότητας από τον μεγάλο πόλεμο και τον εμφύλιο∙ αλλά και με την πρωτοφανή πνευματική και καλλιτεχνική έκρηξη της χρυσής δεκαετίας του ’60, που συμπύκνωσε και έκφρασε όλο το καταπιεσμένο δημιουργικό πάθος του ’40 και του ’50. Είναι στη φύση μας η σοβαρή δημιουργία∙ στη φύση μας είναι και ο μετρημένος σοσιαλισμός, και ο ανθρώπινος καπιταλισμός∙ ο ευφυής συνδυασμός τους που εγγυάται την υγιή δημιουργικότητα είναι που μας λείπει –και περισσεύουν οι κρίσεις.
Ο κ. Σταμάτης Ν. Αλαχιώτης είναι καθηγητής Γενετικής, πρώην πρύτανης του Πανεπιστημίου Πατρών.
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
