Έτυχε πρόσφατα να ασχοληθώ και πάλι με την ανάγνωση του λόγου «Υπέρ Ροδίων Ελευθερίας» του Δημοσθένη.
Μετά τη δεύτερη ήττα των Περσών υπό την ηγεσία των Αθηναίων στη ναυμαχία της Σαλαμίνας το 480 ήταν εύκολο για τους Αθηναίους να πείσουν τις ανεξάρτητες πόλεις-κράτη να συστήσουν μία συμμαχία με έντονα οικονομικό και στρατιωτικό χαρακτήρα: η περίφημη «Δηλιακή Συμμαχία» (καθώς το κοινό ταμείο φυλασσόταν στην ουδέτερη και ιερή Δήλο), αποσκοπούσε στην εξασφάλιση πόρων που θα επέτρεπαν στην κατασκευή στόλου, σε περίπτωση που οι Πέρσες εποφθαλμιούσαν ακόμη μία φορά το άνοιγμα προς το Αιγαίο και τον έλεγχο των αγορών. Σύντομα η Αθήνα μετέτρεψε τη Συμμαχία σε Αθηναϊκή Ηγεμονία, απαιτώντας δυσβάσταχτους φόρους και ελέγχοντας το ταμείο καθώς τις υπόλοιπες πόλεις-κράτη. Η προσπάθεια αποσκίρτησης από τον έλεγχο των Αθηναίων σήμαινε ακόμη και την άμεση στρατιωτική επέμβαση των τελευταίων, οι οποίοι δεν δίστασαν να ισοπεδώσουν κυριολεκτικά τη Μήλο το 416 π.Χ. σκοτώνοντας όλους τους άνδρες και πουλώντας ως δούλους τις γυναίκες και τα παιδιά. Η συμμετοχή στη συμμαχία και η συνεχής καταβολή φόρων δεν ήταν ζητήματα προς διαπραγμάτευση.
Ωστόσο, η Ρόδος, η Χίος και το Βυζάντιο, αποφάσισαν να συμμαχήσουν και εκμεταλλευόμενοι την κόπωση των Αθηναίων (357 π.Χ.) επαναστάτησαν. Με βοήθεια από τον σατράπη της Καρίας, Μαύσωλο, κατάφεραν να κατατροπώσουν σταδιακά τον αθηναϊκό στόλο και να κηρύξουν ανεξαρτησία. Στη συνέχεια όμως υποδουλώθηκαν από τον ίδιο και μετά τον θάνατό του από την Αρτεμισία, αδελφή και σύζυγό του, η οποία εκδίωξε τους δημοκράτες αρχηγούς της Ρόδου. Οι Ρόδιοι τότε στράφηκαν στον περίφημο ρήτορα Δημοσθένη, ζητώντας του να μεσολαβήσει στην Εκκλησία του Δήμου των Αθηναίων, για να τους πείσει να τους βοηθήσουν να αποκτήσουν την ελευθερία τους (351 π.Χ.).
Ο Δημοσθένης, ως γνήσιος Αθηναίος ζύγισε τα υπέρ της Αθήνας: σίγουρα η ανεξαρτησία της Ρόδου και του Βυζαντίου, απέκοπτε τους Αθηναίους από τις πολύτιμες αγορές της Αιγύπτου και του Ευξείνου Πόντου αντίστοιχα. Από την άλλη, σήμαινε ότι η Αθήνα έχανε ολόγυρά της πολύτιμους συμμάχους από τις πόλεις-κράτη της Ελλάδας. Μάλιστα η πρόσφατη επιτυχημένη δράση του Φιλίππου Β΄ στη Θράκη και κυρίως στη Χαλκιδική και η μη επέμβαση της Αθήνας, έδειχναν τη συρρίκνωση της αθηναϊκής επικράτειας. Ως ικανός ρήτορας, ο Δημοσθένης προσπάθησε να πείσει τους Αθηναίους να βοηθήσουν αυτούς που αποσκίρτησαν από τη Συμμαχία. Επιχειρηματολόγησε τονίζοντας ότι τώρα ήταν ευκαιρία να δείξουν οι Αθηναίοι ανωτερότητα, βοηθώντας αυτούς που κάποτε στράφηκαν εναντίον τους και να αναδειχτούν ξανά σε υπέρμαχο των ελληνικών πόλεων. Δεν τόνισε ότι οι λόγοι που οδήγησαν στις φυγόκεντρες τάσεις των πόλεων-κρατών ήταν η αφόρητη οικονομική πολιτική απομύζησης των πόρων τους από την Αθήνα. Δεν τόνισε ότι η επεμβατική πολιτική των Αθηναίων οδήγησε σε ιδεολογικό διχασμό – που κορυφώθηκε με τον Πελοποννησιακό Πόλεμο.
Οι Αθηναίοι ζύγισαν τα επιχειρήματα. Τελικά, αυτό που μέτρησε ήταν μάλλον η απροθυμία τους να εμπλακούν σε πόλεμο με την Καρία και την Περσία και η απροθυμία τους να κάνουν τη Ρόδο υπόδειγμα δράσης για τις υπόλοιπες πόλεις-κράτη. Η έκκληση των Ροδίων δεν έγινε δεκτή.
Ξαναδιαβάστε αυτήν την ιστορία και αντικαταστήστε τη λέξη «Αθήνα» με τη λέξη «Θεσμοί» και τη λέξη «Ρόδος» με τη λέξη «Ελλάδα». Η συνειρμική ανάγνωση φαντάζει αναπόφευκτη οδηγώντας σε επίκαιρους και ίσως επώδυνους συσχετισμούς. Όπως είπε ο Mark Twain, «η ιστορία δεν επαναλαμβάνεται, όμως ομοιοκαταληκτεί». Παρακολουθώντας με την ίδια αγωνία τις σημερινές εξελίξεις και ελπίζοντας ακόμη σε έκβαση που θα έχει τις λιγότερο επώδυνες συνέπειες για την καθημερινότητα της πλειοψηφίας των Ελλήνων, ευελπιστώ ότι η κατάληξη αυτή τη φορά θα είναι παράφωνη, χωρίς ομοιοκαταληξία, σε στίχο και πνεύμα ελεύθερο.
* Ο Σπύρος Συρόπουλος είναι Αναπληρωτής Καθηγητής Αρχαίας Ελληνικής Γραμματείας και Αναπληρωτής Πρύτανη Διεθνών Συνεργασιών, Φοιτητικών Θεμάτων και Θεμάτων Αποφοίτων στο Πανεπιστήμιο Αιγαίου.
