«Είναι στο χέρι μας» να νικήσουμε τον καρκίνο

Ενα διαφορετικό… κίνημα Podemos με στόχο την πάταξη ενός από τους μεγαλύτερους εχθρούς του παγκόσμιου πληθυσμού, του καρκίνου, ξεσηκώθηκε την εβδομάδα που μας πέρασε από άκρη σε άκρη της Γης με αφορμή την 4η Φεβρουαρίου, Παγκόσμια Ημέρα κατά του Καρκίνου. Με σύνθημα «Not Beyond Us» –ένα σύνθημα που ταξίδεψε παντού και στη χώρα μας βαφτίστηκε με το εύγλωττο σλόγκαν «Είναι στο χέρι μας» από την Ελληνική Αντικαρκινική Εταιρεία (ΕΑΕ) –οι αρμόδιοι της Ενωσης για τον Διεθνή Ελεγχο του Καρκίνου (Union for International Cancer Control, UICC) θέλησαν εφέτος να θέσουν τους πάντες προ των ευθυνών τους. Διότι μια ζωή χωρίς καρκίνο είναι στο χέρι του καθενός μας μέσω επιλογών στον τρόπο ζωής, αλλά και στο χέρι των ιθυνόντων οι οποίοι οφείλουν να εξασφαλίσουν την πρόσβαση όλων σε συστήματα πρώιμης διάγνωσης της νόσου. Ακόμη όμως και αν ο καρκίνος χτυπήσει, είναι απαραίτητο να μπορεί ο κάθε ασθενής να έχει πρόσβαση στην ορθότερη για εκείνον και αποτελεσματικότερη θεραπεία αλλά και σε ποιότητα ζωής μετά τη «συνάντηση» με τη νόσο. Πολλά χέρια λοιπόν πρέπει να ενωθούν για να στείλουν το μήνυμα του «Μπορούμε» απέναντι στον καρκίνο καθιστώντας τον έτσι… ανήμπορο.

Σήμερα περισσότεροι από 8,2 εκατομμύρια θάνατοι σε ολόκληρο τον κόσμο οφείλονται ετησίως στον καρκίνο –τα 4 εκατομμύρια εξ αυτών είναι πρόωροι θάνατοι ατόμων ηλικίας 30-69 ετών. Στην Ευρώπη το 2012 (σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα επίσημα στοιχεία) διαγνώστηκαν 3,45 εκατομμύρια νέα περιστατικά καρκίνου, χωρίς να συμπεριλαμβάνονται οι καρκίνοι του δέρματος, ενώ έχασαν τη ζωή τους από τη νόσο 1,75 εκατομμύρια ασθενείς. Τα «πρωτεία» κατείχαν ο καρκίνος του μαστού, του παχέος εντέρου, του προστάτη και των πνευμόνων –συνολικά οι μορφές αυτές αντιπροσωπεύουν τους μισούς από τους καρκίνους που εμφανίζονται κάθε χρόνο στην Ευρώπη. Οσο για τους θανάτους, αυτοί αφορούν κατά κύριο λόγο τον καρκίνο του πνεύμονα, με τον καρκίνο του παχέος εντέρου, του μαστού και του στομάχου να ακολουθούν.

Οπως αναφέρει στο «Βήμα» ο πρόεδρος της UICC, καθηγητής Τεζέρ Κουτλούκ «η Παγκόσμια Ημέρα κατά του Καρκίνου έχει ως στόχο τη μείωση του αυξανόμενου ετήσιου αριθμού θανάτων από καρκίνο οι οποίοι μπορούν να προληφθούν μέσω της ενημέρωσης για τη νόσο και της πίεσης στις κυβερνήσεις αλλά και στα άτομα να αναλάβουν δράση. Απώτερος στόχος είναι η μείωση των πρόωρων θανάτων από καρκίνο κατά 25% ως το 2025». Σύμφωνα με τον καθηγητή, η εφετινή Παγκόσμια Ημέρα βασίζεται σε τέσσερις άξονες οι οποίοι πρέπει να αποτελέσουν τους πυλώνες της αλλαγής που θα σημάνει λιγότερο καρκίνο παγκοσμίως: ο πρώτος αφορά τον καθέναν μας μέσω της επιλογής μιας πιο υγιεινής ζωής. «Τουλάχιστον το ένα τρίτο των πιο κοινών καρκίνων θα μπορούσαν να προληφθούν μέσω της αποφυγής του καπνίσματος, της μείωσης στην κατανάλωση αλκοόλ, της πιο υγιεινής διατροφής και της αύξησης της φυσικής δραστηριότητας». Ο δεύτερος άξονας αφορά την πρώιμη διάγνωση της νόσου μέσω αρχικώς της διαθεσιμότητας κατάλληλων εργαλείων και προγραμμάτων αλλά και της πρόσβασης όλου του πληθυσμού σε αυτά. Ακόμη όμως και μετά την εμφάνιση της νόσου είναι άκρως σημαντικό να βελτιωθεί η πρόσβαση όλων των ασθενών σε αποτελεσματικές θεραπείες των οποίων το κόστος θα μπορούν να αντέξουν τα συστήματα υγείας –αυτός είναι και ο τρίτος άξονας της IUCC –ενώ ο τέταρτος άξονας θέτει στο επίκεντρό του τη βελτίωση της ποιότητας ζωής των ασθενών ώστε να διατηρούν την καλύτερη δυνατή φυσική κατάσταση αλλά και αξιοπρέπεια καθ’ όλο το ταξίδι τους με «συνοδοιπόρο» τον καρκίνο.

Ο καρκίνος δεν είναι μόνο ιατρική υπόθεση αλλά ένα μεγάλο κοινωνικό θέμα στο οποίο πρέπει να συμμετέχουμε όλοι, αναφέρει στο «Βήμα» και ο πρόεδρος της ΕΑΕ, διευθυντής Κλινικής Μαστού στο νοσοκομείο «O Αγιος Σάββας» κ. Ευάγγελος Φιλόπουλος και διευκρινίζει: «Αυτό αφορά τις επιλογές που ο καθένας μας κάνει στη ζωή του αλλά και την πολιτική εξουσία που οφείλει να λάβει μια σειρά μέτρων: πρέπει να φροντίσει για τη μείωση της ατμοσφαιρικής ρύπανσης, η οποία κυρίως στις μεγαλουπόλεις χτυπά κόκκινο λόγω της πετρελαιοκίνησης αλλά και της καύσης ξύλων, πρέπει να δημιουργήσει χώρους άθλησης, να ελέγχει τα τρόφιμα για ζάχαρη και λιπαρά, να προωθεί τις υγιεινές επιλογές στα παιδιά. Παράλληλα απαιτούνται προγράμματα έγκαιρης διάγνωσης της νόσου που θα είναι οργανωμένα και δεν θα αποτελούν αποσπασματικές δράσεις. Απαιτείται επίσης ισότιμη, ασθενοκεντρική θεραπεία για όλους, καθώς ιδιαιτέρως λόγω της κρίσης κάποιοι συμπολίτες μας έχουν βρεθεί σε πολύ μειονεκτική θέση, αλλά και εξασφάλιση ποιότητας ζωής για όσους επιζούν από τον καρκίνο μέσω των κατάλληλων δομών». Ο κ. Φιλόπουλος δίνει πάντως και την αισιόδοξη νότα σε αυτή τη μάχη που πλέον δεν είναι τόσο άνιση. «Ο καρκίνος μετατρέπεται σιγά-σιγά σε χρόνια νόσο. Σήμερα το 35% των ασθενών δεν θα υποκύψουν σε αυτόν ενώ με την πρόοδο της επιστήμης τα ποσοστά επιβίωσης θα συνεχίσουν να βελτιώνονται».

Η πρόοδος της επιστήμης φαίνεται πράγματι να κάνει όχι απλώς βήματα αλλά άλματα ενάντια στον καρκίνο. Αυτό το θετικό νέο προκύπτει από ειδικό επετειακό άρθρο της Αμερικανικής Εταιρείας Κλινικής Ογκολογίας (Αmerican Society of Clinical Oncology, ASCO) το οποίο δημοσιεύθηκε online στις 20 Ιανουαρίου στην επιθεώρηση «Journal of Clinical Oncology». Οπως εξηγεί στο «Βήμα» μία εκ των κύριων συγγραφέων του νέου άρθρου, αναπληρώτρια καθηγήτρια Αιματολογίας-Ογκολογίας στο Πανεπιστήμιο Νορθγουέστερν στο Σικάγο δρ Τζιοτί Πατέλ, εδώ και μια δεκαετία η ASCO παρουσιάζει κάθε χρόνο τα μεγάλα επιτεύγματα της χρονιάς ενάντια στον καρκίνο –μάλιστα εφέτος, λόγω της δεκαετούς επετείου, η Εταιρεία αποφάσισε να ανακηρύξει για πρώτη φορά μεταξύ των επιτευγμάτων το… πρώτο των πρώτων. Και αυτό αφορά τη μεγάλη αλλαγή στη θεραπεία της χρόνιας λεμφοκυτταρικής λευχαιμίας, της πιο κοινής μορφής λευχαιμίας των ενηλίκων. «Ως το 2013 πολλοί μεγαλύτεροι σε ηλικία ασθενείς, τους οποίους συνήθως προτιμά η συγκεκριμένη νόσος, δεν είχαν θεραπευτικές επιλογές αφού οι υπάρχουσες θεραπείες προκαλούσαν ακόμη και απειλητικές για τη ζωή τους παρενέργειες. Ωστόσο μέσα στο 2014 η αρμόδια Υπηρεσία Τροφίμων και Φαρμάκων των ΗΠΑ (FDA) ενέκρινε τέσσερα νέα φάρμακα τα οποία είναι άκρως αποτελεσματικά και με πολύ λιγότερες παρενέργειες για τους ασθενείς». Η ειδικός αναφέρει ότι στη «φαρέτρα» των ειδικών μπήκαν πλέον δύο ανοσοθεραπείες, το obinutuzumab και το ofatumumab, οι οποίες σε συνδυασμό με τη συμβατική χημειοθεραπεία φαίνεται να καθυστερούν την εξέλιξη της νόσου κατά περίπου ένα έτος. Παράλληλα καλά είναι τα νέα και για τους ασθενείς που έχουν εμφανίσει ανθεκτικότητα στις υπάρχουσες θεραπείες ή υποτροπή. «Οι θεραπείες ibrutinib και idelalisib, οι οποίες μπλοκάρουν διαφορετικά μοριακά μονοπάτια που ελέγχουν την ανάπτυξη της λευχαιμίας, είναι οι πρώτες αποτελεσματικές για αυτούς τους ασθενείς. Σύμφωνα με εκπληκτικά πρώιμα αποτελέσματα κλινικών δοκιμών, τα συγκεκριμένα φάρμακα έχουν τη δυναμική να αλλάξουν ριζικά τη θεραπεία της χρόνιας λεμφοκυτταρικής λευχαιμίας, πιθανώς καταργώντας την ανάγκη χημειοθεραπείας, τις παρενέργειες της οποίας δύσκολα αντέχουν πολλά ηλικιωμένα άτομα».

Ολοένα και μεγαλύτερη αισιοδοξία «γεννούν», όπως σημειώνεται και στο άρθρο της ASCO, οι εξατομικευμένες θεραπείες για τον καρκίνο –βασισμένες στο γενετικό προφίλ του κάθε ασθενούς και των όγκων του –οι οποίες κάποτε έμοιαζαν με άπιαστο στόχο. Μέσα σε λιγότερο από έναν χρόνο, επισημαίνει η δρ Πατέλ, «η FDA ενέκρινε επτά νέα φάρμακα τα οποία στοχεύουν είτε πρωτεΐνες των καρκινικών κυττάρων είτε μόρια του ανοσοποιητικού συστήματος των ασθενών ενεργοποιώντας το έτσι εναντίον του καρκίνου. Τα νέα αυτά φάρμακα δίνουν ελπίδα σε ασθενείς με δύσκολες μορφές μελανώματος καθώς και καρκίνου του πνεύμονα, του στομάχου, του αίματος και του τραχήλου της μήτρας».

Ειδικά οι ανοσοθεραπείες που έχουν ως στόχο την ενίσχυση του ίδιου του ανοσοποιητικού συστήματος των ασθενών ενάντια στον καρκίνο θεωρούνται από πολλούς ειδικούς το μέλλον στη μάχη ενάντια στη νόσο. Υπάρχουν διάφοροι τύποι ανοσοθεραπείας όπως τα αντισώματα, οι κυτταρικές θεραπείες και τα εμβόλια.

Στο πλαίσιο των κυτταρικών θεραπειών, μια θεραπεία αιχμής βασιζόμενη στα CAR T cells (chimeric antigen receptor T-cells) οδήγησε σε πλήρη ύφεση της οξείας λεμφοκυτταρικής λευχαιμίας σε παιδιά και νεαρούς ενηλίκους, όπως αναφέρεται στο άρθρο της ASCO. Στο επίκεντρο της συγκεκριμένης ανοσοθεραπευτικής προσέγγισης βρίσκονται τα ίδια τα ανοσοκύτταρα των ασθενών, τα οποία τροποποιούνται ώστε να είναι σε θέση να αναγνωρίζουν τον καρκίνο και να του επιτίθενται. Μακροχρόνια μελέτη σε παιδιά με οξεία λεμφοβλαστική λευχαιμία έδειξε ότι σε 36 από τους 39 ασθενείς με υποτροπιάζουσα, ανθεκτική νόσο το 92% εμφάνισε πλήρη ύφεση με την πειραματική θεραπεία CTL019. Οπως ανέφερε ο επικεφαλής ερευνητής της κλινικής δοκιμής Στέφαν Γκρουπ, καθηγητής Παιδιατρικής στη Σχολή Ιατρικής Πέρελμαν του Πανεπιστημίου της Πενσιλβάνια «παιδιά τα οποία δεν είχαν αποκριθεί σε καμία άλλη θεραπεία επέτυχαν πλήρη ύφεση της νόσου με το CTL019. Τώρα που οι μικροί αυτοί ασθενείς έχουν παρακολουθηθεί για αρκετό διάστημα χρόνου, βλέπουμε ότι ένας αριθμός εξ αυτών παραμένει σε ύφεση για έτος ή και περισσότερο. τα μέχρι στιγμής ευρήματα μας κάνουν να πιστεύουμε ότι τα CAR τροποποιημένα κύτταρα μπορούν να βοηθήσουν στην πρόληψη της υποτροπής».

Αυτή η συνεχώς και πιο στοχευμένη γνώση οφείλεται στην καλύτερη κατανόηση της γενετικής του καρκίνου, σημειώνει η δρ Πατέλ. «Οι σύγχρονες τεχνολογίες παρέχουν πλέον στους ειδικούς ενδελεχείς μοριακές πληροφορίες σχετικά με τους όγκους, γεγονός που οδηγεί σε καλύτερη κατανόηση των γενετικών παραγόντων που γεννούν και συντηρούν την ανάπτυξη του καρκίνου». Δύο πρόσφατες μελέτες που κινούνται σε αυτήν την κατεύθυνση δείχνουν το μέλλον της πρόληψης και θεραπείας του καρκίνου. Στην πρώτη μελέτη ερευνητές κατάφεραν να συνδέσουν γνωστούς καρκινογόνους παράγοντες όπως το κάπνισμα και η έκθεση στην υπεριώδη ακτινοβολία του ήλιου με συγκεκριμένα μοτίβα γενετικών μεταλλάξεων στον καρκινικό ιστό. Στη δεύτερη μελέτη παρόμοιες «υπογραφές» μεταλλάξεων εντοπίστηκαν σε εντελώς διαφορετικές μορφές καρκίνου. Αυτό μαρτυρεί πως η θεραπεία ενός καρκίνου μπορεί να αποτελεί μια πολύ πιο «εξειδικευμένη» υπόθεση από την απλή… παραπομπή στο όργανο που πάσχει από αυτόν. Για παράδειγμα, ασθενείς με καρκίνο της ουροδόχου κύστεως που φέρουν «υπογραφές» μεταλλάξεων οι οποίες εντοπίζονται στον καρκίνο του πνεύμονα πιθανώς θα πρέπει να λαμβάνουν θεραπεία που μοιάζει με εκείνη των ασθενών με καρκίνο του πνεύμονα παρά με καρκίνο της ουροδόχου κύστεως.

Το άρθρο της ASCO κλείνει με τα όσα αναμένονται στο πεδίο της πρόληψης, της διάγνωσης και της θεραπείας του καρκίνου μέσα στα επόμενα 10 χρόνια. Μεταξύ των κύριων στόχων των ειδικών είναι τα καρκινικά βλαστικά κύτταρα τα οποία θεωρούνται «ένοχα» για τις μεταστάσεις του καρκίνου, η ανάπτυξη τεχνολογιών αλληλούχησης νέας γενιάς που θα επιτρέπουν την ταχεία «ανάγνωση» του γονιδιώματος των ασθενών και τον εντοπισμό γενετικών μεταλλάξεων που σχετίζονται με τον καρκίνο, η περαιτέρω ανάπτυξη των μη παρεμβατικών υγρών βιοψιών που «κυνηγούν» τα κυκλοφορούντα καρκινικά κύτταρα στο αίμα, αλλά και η περαιτέρω ανάπτυξη νανοθεραπειών για τον καρκίνο αλλά και νανοτεχνικών για τον πρώιμη ανίχνευση και διάγνωσή του.

Το μέλλον σε κάποιες περιπτώσεις έχει ήδη γίνει παρόν. Πάρτε ως παράδειγμα την περίπτωση μιας συνδυαστικής θεραπείας που κλείνει μέσα της νανοτεχνολογία. Η θεραπεία αυτή που αναφέρεται στο άρθρο της ASCO έλαβε μέσα στο 2014 ευρωπαϊκή έγκριση ενάντια σε έναν πολύ δύσκολο καρκίνο, τον μεταστατικό καρκίνο του παγκρέατος, μια μορφή με πολύ κακή πρόγνωση και πολύ χαμηλά ποσοστά επιβίωσης, για την οποία ως πρόσφατα οι διαθέσιμες θεραπείες ήταν ελάχιστες. Πρόκειται για τον συνδυασμό της ουσίας nab-paclitaxel και της γεμσιταβίνης (η δεύτερη αποτελεί για περισσότερα από 15 χρόνια την ενδεδειγμένη θεραπεία η οποία μειώνει τον κίνδυνο θνησιμότητας κατά 28%). Μέσα από τις μεγαλύτερες διεθνείς δοκιμές που έχουν διεξαχθεί για τη νόσο με συμμετοχή περισσότερων από 850 ασθενών από 11 χώρες στη Βόρεια Αμερική, την Ευρώπη και την Αυστραλία προέκυψε ότι ο συνδυασμός των δύο ουσιών αύξησε κατά 59% την επιβίωση των ασθενών στον πρώτο χρόνο και διπλασίασε την επιβίωση στα δύο χρόνια σε σύγκριση με την απλή χορήγηση γεμσιταβίνης. Η nab-paclitaxel δεν είναι μια άγνωστη ουσία αλλά κυκλοφορεί σε πολλές χώρες –τα τελευταία τρία χρόνια και στη χώρα μας για την αντιμετώπιση του μεταστατικού καρκίνου του μαστού. Η νέα θεραπεία αποτελεί την πρώτη μιας νέας γενιάς αντινεοπλασματικών φαρμάκων που χρησιμοποιούν τη βιολογία των ίδιων των όγκων εναντίον τους αξιοποιώντας παράλληλα την καινοτόμο τεχνολογία των νανοσωματιδίων ώστε να επιτευχθεί καλύτερη στόχευση των καρκινικών κυττάρων και μεγαλύτερη αντικαρκινική δράση.

Και μπορεί τα φάρμακα να περνούν στη… νανοκλίμακα για καλύτερη αντιμετώπιση του καρκίνου, όπως όλα δείχνουν όμως, τα όσα επιστημονικά αναμένουμε θα φθάσουν σε επίπεδο μακροκλίμακας με την ελπίδα ότι κάποια ημέρα θα εκμηδενίσουν τον εχθρό.