Θα μπορούσε κανείς να ισχυρισθεί ότι η εποχή μας είναι, μεταξύ άλλων, η εποχή του πλουραλισμού. Πλουραλισμός είναι φυσικά το δόγμα της πολλαπλότητας πολλαπλότητας ιδεών, πρακτικών, όντων και συμφερόντων. Του πλουραλισμού το εγκώμιο πλέκει μεταθανατίως σε κείμενό του που δημοσιεύθηκε σε πρόσφατο τεύχος του «New York Review of Books» ο φιλόσοφος της ιστορίας των ιδεών Isaiah Berlin, ακραιφνής πλουραλιστής ο ίδιος. «Κατέληξα στο συμπέρασμα», γράφει, «ότι υπάρχει μια πολλαπλότητα ιδεωδών, όπως υπάρχει μια πολλαπλότητα πολιτισμών και ιδιοσυγκρασιών». Η διαπίστωσή του είναι απλή, σχεδόν αυτονόητη. Θα ήταν δύσκολο να αρνηθεί κανείς την ολοφάνερη πολλαπλότητα των κάθε λογής ιδεών, οικονομικών συμφερόντων, ηθικών αξιών, θρησκευτικών πεποιθήσεων, πολιτισμικών πρακτικών, κοσμοθεωριών και ερμηνειών του κόσμου. Πλην, στις ημέρες μας ο πλουραλισμός βρίσκεται στο κέντρο επίμαχων συζητήσεων.
Ο όρος «πλουραλισμός» χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά την εποχή του Διαφωτισμού και είχε φιλοσοφικό νόημα. Για τους φιλοσόφους του 18ου αιώνα «πλουραλισμός» σήμαινε ότι τα πράγματα του κόσμου δεν μπορεί να αναχθούν όλα σε μια «ουσία» (στην ύλη ή στο πνεύμα) ούτε σε δύο (στην ύλη και στο πνεύμα) αλλά διατηρούν μια μη αναγώγιμη πολλαπλότητα. Ο μεταφυσικός αυτός πλουραλισμός έχει σχεδόν εγκαταλειφθεί από τη σύγχρονη φιλοσοφία. Ο πλουραλισμός που συγκεντρώνει το ενδιαφέρον της σύγχρονης σκέψης δεν είναι ο πλουραλισμός των βασικών ουσιών του κόσμου αλλά ο πλουραλισμός των ερμηνειών του κόσμου και των κοινωνικών πρακτικών. Και αυτό που αμφισβητείται δεν είναι η ύπαρξη της πολλαπλότητας, που είναι φανερή και αναμφισβήτητη, αλλά η αξιολογική θέση του πλουραλισμού, ότι όλες οι δυνατές ερμηνείες, αξίες και κοινωνικές πρακτικές είναι θεμιτές και ισότιμες.
Στην πραγματικότητα, η αρχή της ισοτιμίας φαίνεται να ισχύει για μερικούς πλουραλισμούς αλλά όχι για άλλους. Είναι εύκολο, π.χ., να κατανοήσουμε την άποψη του θρησκευτικού πλουραλισμού, ότι όλες οι θρησκείες αποτελούν θεμιτές και ισότιμες προσεγγίσεις προς το «θείο», δυσκολευόμαστε όμως να συμμερισθούμε τη θέση του ερμηνευτικού πλουραλισμού, ότι κάθε «κείμενο», με την ευρεία έννοια του όρου, επιδέχεται πολλαπλές και ισότιμες ερμηνείες. Χωρίς αμφιβολία, υπάρχουν πολλαπλές δυνατές ερμηνείες για κάθε φαινόμενο, πλην πάντα υπάρχει μια ερμηνεία που είναι, κατά κοινή αποδοχή, πιο θεμιτή, πιο ικανοποιητική από τις άλλες. Θα ήταν δύσκολο να αρνηθεί κανείς ότι μερικές ερμηνείες είναι απληροφόρητες, ανορθολογικές ή ακόμη παράλογες.
Παρόμοιες δυσκολίες συναντούμε με τον πολιτικό και πολιτισμικό πλουραλισμό. Ο πολιτικός πλουραλισμός είναι ουσιαστικά ταυτόσημος με το δημοκρατικό ιδεώδες της αναγνώρισης πολλαπλών πολιτικών ιδεών και πολιτικών ομάδων με ίσα δικαιώματα ύπαρξης και συμμετοχής στην εξουσία. Ο πολιτικός πλουραλισμός αντιτίθεται σε κάθε μονολιθική ιδέα και εξουσία στον δογματισμό, στον φανατισμό, στον ελιτισμό, στον κομμουνισμό, στον φασισμό και εύκολα μπορεί κανείς, για τον λόγο τούτο, να εγκολπωθεί τις ιδέες του.
Ο πολιτισμικός πλουραλισμός, από το άλλο μέρος, ισχυρίζεται ότι οι διάφορες εθνικές, φυλετικές και θρησκευτικές ομάδες που συνθέτουν τον πληθυσμό μιας χώρας και γενικά οι ποικίλοι γεωγραφικοί πληθυσμοί της Γης έχουν και πρέπει να έχουν ιδιαίτερες και ισότιμες κουλτούρες. Ο πολιτισμικός πλουραλισμός, από την άποψη αυτή, συγγενεύει, χωρίς να ταυτίζεται, με τον πολυκουλτουραλισμό * παρά την ονομασία του, ο πολυκουλτουραλισμός εγκλείει στους κόλπους του και κοινωνικές ομάδες, φεμινίστριες και ακτιβιστές ομοφυλόφιλους που, ενώ έχουν χωρίς αμφιβολία ιδιαίτερη ταυτότητα, δεν έχουν πολιτισμική ιδιαιτερότητα, δηλαδή ιδιαίτερη κουλτούρα. Ωστόσο, τόσο ο πολιτισμικός πλουραλισμός όσο και ο πολυκουλτουραλισμός απαιτούν αναγνώριση και ισοτιμία των διαφορών που υπάρχουν ανάμεσα στις διάφορες κουλτούρες, υποκουλτούρες και κοινωνικές ομάδες. Πλην, αναρωτιέται κανείς: Με τι κριτήρια καθολικά, διαχρονικά και διαπολιτιστικά θα μπορούσαμε να κρίνουμε και να συγκρίνουμε τις κουλτούρες των λαών της Γης; Αν κρίνουμε με βάση τις πνευματικές και τεχνολογικές επιτεύξεις τους, η ισοτιμία παραμένει σίγουρα ανεκπλήρωτη επιθυμία και όνειρο των λιγότερο ευνοημένων.
Μεγαλύτερα προβλήματα δημιουργεί ο ηθικός πλουραλισμός, η άποψη ότι οι ηθικές αξίες που συναντούμε σε διάφορες κουλτούρες, υποκουλτούρες, ομάδες και άτομα είναι από φύση τους πολλές και ποικίλες και συχνά ασυμβίβαστες. Ο ηθικός πλουραλισμός, αντί να αναζητεί καθολικές, υπερατομικές αξίες, επιτρέπει στο άτομο, στην ομάδα, στην υποκουλτούρα ή στην κουλτούρα να κάνουν τις δικές τους ηθικές επιλογές ακολουθώντας τη δική τους αντίληψη της ηθικής ζωής. Ο πλουραλισμός αυτός ταυτίζεται με τις θέσεις του ηθικού σχετικισμού: οι ηθικές αξίες, μας λένε οι πλουραλιστές αυτού του είδους, εξαρτώνται από τον κοινωνικό περίγυρο μέσα στον οποίον αναπτύσσονται, είναι σχετικές και υποκειμενικές· και δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι οι αξίες μας είναι καλύτερες από τις αξίες άλλων, ιδιαίτερα όταν έρχονται σε σύγκρουση μαζί τους. Τη θέση αυτή είναι δύσκολο να συμμερισθούμε όταν αναλογισθούμε τις απάνθρωπες τιμωρίες που υφίστανται οι παραβάτες των τοπικών κανόνων ηθικής σε ορισμένες κουλτούρες. Πιο εύκολα θα μπορούσαμε να δεχθούμε την επίσης πλουραλιστική, πλην λιγότερο ριζοσπαστική, άποψη ότι υπάρχουν ορισμένες ηθικές αξίες, όπως ο σεβασμός και η προστασία της ανθρώπινης ζωής, που είναι ανεξάρτητες από τον κοινωνικό περίγυρο και αποτελούν καθολικές προϋποθέσεις για όλες τις αντιλήψεις της ηθικής ζωής.
Η άποψη αυτή αξίζει περαιτέρω διερεύνηση. Μερικοί έχουν παρομοιάσει τις ηθικές αξίες με γλωσσικά ιδιώματα. Διαφορετικοί λαοί, υποστηρίζουν, έχουν διαφορετικά ηθικά δικαιώματα, όπως έχουν διαφορετικά γλωσσικά ιδιώματα. Θα μπορούσαμε, νομίζω, να επεκτείνουμε την αναλογία: όπως η γραμματική υποδομή της γλώσσας είναι η ίδια σε όλες τις γλώσσες του κόσμου, έτσι και η ηθική υποδομή της κοινωνικής ζωής είναι η ίδια σε όλες τις κουλτούρες της Γης. Από την άποψη ενός υποθετικού όντος από το Διάστημα που επισκέπτεται τη Γη, όχι μόνο όλοι οι άνθρωποι της Γης μιλούν την ίδια συμβολο-γεννήτρια γλώσσα, όπως γράφει κάπου ο Chomsky, αλλά επίσης συνδιαλέγονται στην ίδια ηθική γλώσσα, που σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης καταδικάζει τον φόνο, την κλοπή, το ψέμα, την προδοσία.
Είναι φανερό ότι δεν υπάρχει ένας αλλά πολλαπλοί πλουραλισμοί. Οι αντιδράσεις στον πλουραλισμό είναι παρομοίως πολλαπλές. Πολλοί ορκίζονται στο όνομά του· άλλοι τον καταδικάζουν μερικές τουλάχιστον μορφές του ως αναρχία· κι άλλοι, όπως ο ιρλανδός ποιητής Louis MacNiece, τον μυκτηρίζουν για τη ρηχότητα και κενολογία του:
Ο κόσμος είναι τρελός, πιο τρελόςαπ’ ό,τι νομίζουμε, αδιόρθωτα πολλαπλός. Ξεφλουδίζω και κόβω ένα μανταρίνι και φτύνω τα κουκούτσια
και αισθάνομαι τη μέθη της πολλαπλότητας των πραγμάτων.
* Εκτιμώ την προσπάθεια του κ. Γεωργίου («Το Βήμα», 11.1.98) να αποδώσει τον όρο «multiculturalism» με έναν όρο πιο δόκιμο από τον δικό μου όρο «πολυκουλτουραλισμός». Φοβάμαι, ωστόσο, ότι ο όρος που προτείνει, «πολιτισμική πολλαπλότητα», δεν πετυχαίνει τον στόχο του. Ο κ. Γεωργίου φαίνεται να ξεχνά την εύλογη, καθιερωμένη και ουδέποτε αμφισβητηθείσα πρακτική της μετάφρασης κάθε ξενόγλωσσου -ism σε -ισμός. Για τον λόγο τούτο η μετάφραση «πολιτισμική πολλαπλότητα», σε αντίθεση με τη μετάφραση «πολυκουλτουραλισμός», αδυνατεί, νομίζω, να αποδώσει την έννοια του ρεύματος ιδεών που ο όρος «multiculturalism» υποδηλώνει.
