Είχε προηγηθεί η περίπτωση της Λουίζ Μπουρζουά το 2023 και παλαιότερα της Κάντιντα Χέφερ, όμως είναι για πρώτη φορά στην ιστορία της που η περίφημη Galleria Borghese στη Ρώμη ανοίγει τις πόρτες της για να φιλοξενήσει το έργο μιας μαύρης γυναίκας καλλιτέχνιδας.
Αυτή η γυναίκα είναι η Γουανγκέτσι Μούτου, Κενυάτισσα και πολιτογραφημένη Αμερικανίδα, η οποία γεμίζει με τα σχεδόν μεταφυσικά έργα της τα περίτεχνα δωμάτια της βίλας που δημιούργησε τον 17ο αιώνα ο Καρδινάλιος Σκιπίων Μποργκέζε και αποτελεί σήμερα ένα ύψιστης σημασίας μνημείο για την ιστορία της Αιώνιας Πόλης.
Σε έναν τόπο που φιλοξενεί αριστουργήματα του Καραβάτζιο, του Τιτσιάνο και του Ραφαήλ, η παρουσία της Μούτου επαναπροσδιορίζει τη σχέση του μουσείου με το παρόν επεκτείνοντας τα όρια του τι μπορεί να σημαίνει σήμερα η έννοια της «διαχρονικής τέχνης».
Η έκθεση, σε επιμέλεια της Κλοέ Περόνε, συνυφαίνει την ιστορία με το φαντασιακό, παρουσιάζοντας μια σειρά από γλυπτά που μοιάζουν να αναδύονται από το ίδιο το σώμα της γης. Αλλωστε ο τίτλος της έκθεσης, «Black Soil Poems» (έως τις 14/9), παραπέμπει στο εύφορο, ζωντανό και γεμάτο θρύλους «μαύρο χώμα», μια ύλη που γεννά, μεταμορφώνει και αφηγείται.
Ενα χώμα υλικό, πυκνό και εύπλαστο κάτω από τη βροχή, σχεδόν σαν πηλός, που έχει το έδαφος στους Μυστικούς Κήπους (Giardini Segreti) – δύο μικρούς συμμετρικούς κήπους πίσω από τη Βίλα – της Galleria Borghese.
Aλλά και συμβολικό ταυτόχρονα: μια μήτρα από την οποία αναδύονται μορφές, αφηγήσεις, μύθοι και ποιήματα. Η Μούτου φέρνει εντός και εκτός του Μουσείου όχι μόνο τα έργα της, αλλά και έναν νέο τρόπο ανάγνωσης του παρελθόντος μέσα από τη γυναικεία εμπειρία.
Είναι ιδανική για να το κάνει αυτό, καθώς μέσα από την καλλιτεχνική της πρακτική – γλυπτά, κολάζ, βίντεο και περφόρμανς – επαναπροσδιορίζει την εικόνα της γυναίκας, ιδιαίτερα της μαύρης γυναίκας, δημιουργώντας υβριδικές μορφές που συνδυάζουν το ανθρώπινο με το μυθικό, το φυτικό και το ζωικό.
Αντί να δέχεται τα στερεότυπα της δυτικής κουλτούρας, τα αποδομεί, δημιουργώντας νέες, φαντασιακές μορφές με δύναμη, αντιφατικότητα και υπερήφανη αίσθηση του ανήκειν. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το έργο «Yo Mama» (2003), στο οποίο παρουσιάζει μια Εύα να νικά το φίδι αντί να υποκύπτει σε αυτό, ανατρέποντας το γνωστό πατριαρχικό αφήγημα.
Δύο νέες Καρυάτιδες
Φέρνει λοιπόν τον κόσμο της στην Ευρώπη και τη Ρώμη. Αρχής γενομένης από την είσοδο της Galleria Borghese, όπου δύο επιβλητικές μπρούντζινες φιγούρες υποδέχονται τον επισκέπτη: τα έργα «The Seated I» και «The Seated IV» μοιάζουν με φρουρούς από έναν κόσμο αρχαίο και φαντασιακό ταυτόχρονα.
Τα γλυπτά αυτά, που παρουσιάστηκαν για πρώτη φορά το 2019 στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης της Νέας Υόρκης, είναι εμπνευσμένα από τις Καρυάτιδες αλλά ανατρέπουν τον ρόλο τους: δεν στηρίζουν, αλλά διεκδικούν.
Γενική άποψη της εγκατάστασης “Suspended Playtime”, μια ωδή στην επινοητικότητα των παιδιών στην Αφρική. Photo Agostino Osio- Galleria Borghese
Με πρόσωπα στολισμένα με λαμπερούς δίσκους, σύμφωνα με έθιμα που απαντώνται κυρίως στην Ανατολική Αφρική και σώματα ντυμένα με πλοκάμια σαν σχοινένια κοστούμια, παραπέμπουν σε ανώνυμες αλλά επιβλητικές (ανατολικοαφρικανές) γυναίκες που η ιστορία δεν κατέγραψε αλλά η Μούτου επιλέγει να τιμήσει. Κουβαλούν μνήμες, τελετές και αφηγήσεις της αφρικανικής ηπείρου.
Η στάση τους είναι ήρεμη αλλά ισχυρή, το βλέμμα τους άχρονο και η μορφή τους ένας διάλογος ανάμεσα στο παρελθόν και το μέλλον, στην κλασική τέχνη και τις μετα-αποικιακές αναγνώσεις της. Η παρουσία τους μπροστά από την ιστορική βίλα λειτουργεί σαν κάλεσμα προς άλλες ιστορίες εκτός των δυτικών αφηγημάτων. Ενα άνοιγμα προς κόσμους που δεν βρίσκονταν μέχρι τώρα στους διαδρόμους της Galleria Borghese.
Εντός του κτιρίου, η Μούτου εισάγει ύλες όπως μπρούντζο, ξύλο, φτερά, χαρτί, κερί. Προτιμά τη ρευστότητα και την πλαστικότητα που της παρέχουν τα οργανικά και μεταβλητά αυτά υλικά, τα οποία δημιουργούν αντιθέσεις με τα στιβαρά, «αιώνια υλικά» του μουσείου, όπως το μάρμαρο ή ο χρυσός. Ο μπρούντζος, ένα υλικό-υπόμνημα εξουσίας, ανανεώνεται συμβολικά μέσα από τη δουλειά της Μούτου, καθώς εκείνη υπαινίσσεται πλέον ότι είναι ένας φορέας αναμνήσεων, συλλογικής φροντίδας και πνευματικής αντίστασης.
Ορισμένα γλυπτά της αιωρούνται και καλούν το βλέμμα σε μια διαδρομή που ξεφεύγει από τις συνήθεις μουσειακές εμπειρίες. Είναι και ένας τρόπος να μην έρθουν τα έργα σε «ανταγωνισμό» με τη συλλογή του μουσείου, αλλά αντίθετα να αναζητήσουν έναν διάλογο μαζί της.
Οπως σημειώνει η διευθύντρια του ιστορικού μουσείου, Φραντσέσκα Καπελέτι, το έργο της Μούτου δεν ακυρώνει την ιστορία της Borghese αλλά την αναζωογονεί: «Προσκαλεί το κοινό να δει τον χώρο όχι ως αποθήκη μνημείων, αλλά ως ζωντανό σώμα, με σκιές, απουσίες και πιθανότητες. Εναν χώρο όπου μπορείς να αναζητήσεις φαντάσματα, ποίηση και μια ομορφιά εναλλακτικού τύπου».
Γυναίκες ανάμεσα σε Καίσαρες
Στην εντυπωσιακή «Αίθουσα των Αυτοκρατόρων», ανάμεσα σε επιβλητικές προτομές Καισάρων και τις περίτεχνες τοιχογραφίες με τις αφηγηματικές σκηνές, η Μούτου τοποθετεί ένα από τα πιο συγκινητικά ζεύγη έργων της έκθεσης: τις μπρούντζινες κεφαλές «Older Sisters».
Τοποθετημένες επάνω σε έναν καθρέφτη, οι δύο μορφές μοιάζουν να γέρνουν η μία προς την άλλη σαν αδελφές που μοιράζονται έναν σιωπηλό διάλογο ή μια μυστική ανάμνηση. Τα κεφάλια τους με τις πλεξούδες θυμίζουν απολιθωμένα κοχύλια, παραπέμποντας τόσο σε προϊστορικά αποθέματα μνήμης όσο και στην αφρικανική παράδοση της συγκεκριμένης κομμωτικής, ένα συμβολικό δίκτυο συνδέσεων, γενεαλογίας και ταυτότητας.
Παρότι είναι φτιαγμένες από βαρύ μέταλλο, η αντανάκλαση της επιφάνειας από κάτω τους δημιουργεί την ψευδαίσθηση της αιώρησης, σαν να παρασύρονται σε έναν χορό με την πληθωρική μπαρόκ διακόσμηση που τις περιβάλλει.
Άποψη της έκθεσης όπου διακρίνεται το έργο “Throned”. Photo Agostino Osio- Galleria Borghese
Από πάνω τους και κατά μήκος της αίθουσας όντως αιωρείται το έργο «Prayers», ένα τεράστιο κολιέ-ροζάριο από χώμα και κερί που σκεπάζει και την περίφημη «Αρπαγή της Περσεφόνης» (1621-22) του Τζαν Λορέντσο Μπερνίνι. H Mούτου προσκαλεί τους επισκέπτες να κοιτάξουν ψηλά και να αναρωτηθούν πάνω σε ζητήματα πνευματικότητας και συλλογικής προσευχής.
Ενα ακόμη έργο που δεν περνά απαρατήρητο στην έκθεση είναι το «Suspended Playtime». Πρόκειται για μια εγκατάσταση από πλαστικές σακούλες σκουπιδιών, δεμένες ώστε να σχηματίζουν μπάλες και κρεμασμένες λίγο πάνω από το έδαφος.
Και αυτό το έργο καταλαμβάνει σχεδόν ολόκληρο το μήκος της αίθουσας και είναι μια ωδή στην επινοητικότητα των παιδιών στην Αφρική, που φτιάχνουν αυτοσχέδιες μπάλες και παιχνίδια από ό,τι υλικό βρουν διαθέσιμο. Οι πλαστικές αυτές «σφαίρες» – φθηνές, εύθραυστες, αλλά φορτισμένες με νόημα – αποκτούν εδώ σχεδόν ιερή βαρύτητα. Είναι σύμβολα επιβίωσης, δημιουργίας μέσα στη στέρηση, και παράλληλα σχόλιο πάνω στην κατανάλωση, την αξία και την αισθητική.
Από τον Σελασιέ και τον Μάρλεϊ ως τη savasana
Το δε έργο «The Grains of Words» είναι μια ποιητική εγκατάσταση όπου η Μούτου χρησιμοποιεί κατακάθια καφέ για να «γράψει» στίχους από το τραγούδι «War» του Μπομπ Μάρλεϊ, το οποίο είναι βασισμένο σε ομιλία του αιθίοπα αυτοκράτορα Χαϊλέ Σελασιέ το 1963 στα Ηνωμένα Εθνη για τη φυλετική αδικία.
Το έργο είναι τοποθετημένο πάνω σε αρχαία ρωμαϊκά μωσαϊκά που απεικονίζουν μονομάχους, πολλοί από τους οποίους ήταν δούλοι, δημιουργώντας έναν ισχυρό διάλογο ανάμεσα στην ιστορική βία, την αποικιοκρατία και τη σύγχρονη μνήμη. Ο καφές συνδέει την Αιθιοπία με την Ιταλία όχι μόνο πολιτισμικά αλλά και ιστορικά, μέσα από την αποικιακή κατοχή της πρώτης από τη δεύτερη.
Παράλληλα με την έκθεση στη Villa Borghese, ένα άλλο έργο της Μούτου, το «Shavasana I» (2019), παρουσιάζεται στην Αμερικανική Ακαδημία της Ρώμης: Πρόκειται για το μπρούτζινο γλυπτό μιας ανθρώπινης μορφής καλυμμένης με ψάθινο χαλάκι, από το σώμα της οποίας φαίνονται μόνο τα άκρα.
Ο τίτλος προέρχεται από τη γιόγκα και στα σανσκριτικά σημαίνει «στάση του πτώματος» (śavāsana), μια θέση βαθιάς χαλάρωσης και στοχασμού. Η Μούτου το δημιούργησε ως αντίδραση στον βάναυσο, ρατσιστικά υποκινούμενο φόνο μιας νεαρής μαύρης γυναίκας.
Τοποθετημένο στο αίθριο της Ακαδημίας, το έργο έρχεται σε άμεσο διάλογο με ρωμαϊκά αρχαιολογικά κατάλοιπα από τη Συλλογή Norton-Van Buren και συνεχίζει τη θεματική που αναπτύσσεται στην Galleria Borghese. Μια συνομιλία ανάμεσα στην αρχαιότητα, την ιστορική μνήμη, το τραύμα και τη σύγχρονη κοινωνική πραγματικότητα.
INFO
«Black Soil Poems»: Galleria Borghese, Ρώµη, έως τις 14 Σεπτεµβρίου.
