Είναι από τους συνήθεις υπόπτους όταν μιλάμε για την πηγή πανδημιών. Ηταν άλλωστε πρωταγωνίστριες στη μεγάλη διαμάχη σχετικά με τη «ρίζα» της πρόσφατης πανδημίας του SARS-CoV-2: ήταν εκείνες οι ένοχες για την εμφάνιση του πανδημικού κορωνοϊού ή ο SARS-CoV-2 ξεπήδησε από κάποιο εργαστήριο; Αυτό αποτέλεσε επί μακρόν ένα από τα καυτά πανδημικά ερωτήματα τα οποία προκάλεσαν πλείστα επιστημονικά, πολιτικά, ακόμη και διπλωματικά επεισόδια.

Τελικώς η «ψύχραιμη» επιστήμη φάνηκε να κατέληξε στο συμπέρασμα ότι πράγματι οι νυχτερίδες, περί ων ο λόγος, ήταν τα κύρια «ρεζερβουάρ» του SARS-CoV-2, ο οποίος στη συνέχεια ταξίδεψε ως την αγορά ζώων στη Γουχάν της Κίνας και από εκεί σε ολόκληρο τον κόσμο.

Πανίσχυρο ανοσοποιητικό

Και τώρα, αυτά τα «χαλκέντερα» θηλαστικά με το πανίσχυρο ανοσοποιητικό σύστημα, που τους προσφέρει την ικανότητα να φέρουν εντός τους πλήθος ιών χωρίς να νοσούν και να τους… μοιράζουν απλόχερα σε άλλα είδη, θέτουν και πάλι υποψηφιότητα για πρωταγωνιστικό, εν δυνάμει πανδημικό ρόλο. Τι τους χαρίζει αυτή την υποψηφιότητα; Μια ομάδα κορωνοϊών που «φιλοξενούν» στον οργανισμό τους και οι οποίοι είναι στενοί συγγενείς του άκρως θανατηφόρου κορωνοϊού που προκαλεί το σύνδρομο MERS (Middle East Respiratory Syndrome, αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής) – ένα σύνδρομο που πρωτοεμφανίστηκε το 2012 σε ανθρώπους στους οποίους μεταδόθηκε αρχικώς από καμήλες και έκτοτε έχει δώσει το «παρών» σε 27 χώρες (ευτυχώς, ενώ τα ποσοστά θνητότητάς του είναι πολύ μεγάλα, δεν μεταδίδεται εύκολα μεταξύ ανθρώπων και τα τελευταία 13 χρόνια έχει προκαλέσει λιγότερους από 1.000 θανάτους παγκοσμίως).

Οι ιοί αυτοί (γνωστοί ως merbecoviruses), οι οποίοι ως σήμερα βρίσκονταν στην αφάνεια, μπήκαν κάτω από το μικροσκόπιο ερευνητικής ομάδας από τo Πολιτειακό Πανεπιστήμιο της Ουάσιγκτον, το Ινστιτούτο Τεχνολογίας της Καλιφόρνιας και το Πανεπιστήμιο της Βόρειας Καρολίνας. Οπως ανέφεραν οι ερευνητές σε πρόσφατη δημοσίευσή τους στο επιστημονικό περιοδικό «Nature Communications», μια υπο-ομάδα των merbecoviruses – η HKU5 – φαίνεται να βρίσκεται μία μετάλλαξη μακριά από την ικανότητα εύκολης μετάδοσης στους ανθρώπους.

Γνωριμία με «κρυμμένους» ιούς

Το ΒΗΜΑ-Science επικοινώνησε με τον επικεφαλής της νέας ανησυχητικής μελέτης, τον μοριακό ιολόγο, επίκουρο καθηγητή στη Σχολή Paul Allen για την Παγκόσμια Υγεία των Ζώων του Πολιτειακού Πανεπιστημίου της Ουάσιγκτον Μάικλ Λέτκο, ζητώντας του να περιγράψει τα ευρήματα τα οποία μας κάνουν να αισθανόμαστε (και πάλι) το «πέταγμα» του ιογενούς φόβου.

Οπως σημείωσε ο δρ Λέτκο, η ομάδα του αποφάσισε να ασχοληθεί με τους merbecoviruses καθώς ως σήμερα ήταν ελάχιστα μελετημένοι. «Ο πιο μελετημένος από τους ιούς της συγκεκριμένης ομάδας είναι ο MERS-CoV – ο υπαίτιος κορωνοϊός για το αναπνευστικό σύνδρομο της Μέσης Ανατολής. Με δεδομένο ότι ο MERS-CoV προκαλεί σοβαρή νόσο και έχει υψηλά ποσοστά θνητότητας, οι επιστήμονες εδώ και καιρό ανησυχούν για στενά σχετιζόμενους μαζί του ιούς που κυκλοφορούν σε ζώα».

Ο καθηγητής προσέθεσε ότι «η πανδημία του SARS-CoV-2 μας έδειξε ότι χρειάζεται να γνωρίσουμε καλύτερα τους ιούς που βρίσκονται κρυμμένοι στη φύση. Οι ιοί HKU5 είναι από τους ιούς της ομάδας των merbecoviruses που εντοπίζονται σε μεγάλη αφθονία. Ενώ έχουν εντοπιστεί εδώ και χρόνια, μέχρι τώρα κατανοούσαμε πολύ λίγα σχετικά με τη δράση τους».

Και τώρα η νέα κατανόηση έφερε και την ανησυχία. «Η μελέτη μάς έδειξε τον τρόπο με τον οποίο οι ιοί HKU5 μολύνουν τα κύτταρα και αυτό που είδαμε ήταν ότι πιθανώς βρίσκονται μόλις ένα μικρό βήμα μακριά από το να κατακτήσουν την ικανότητα να μεταδίδονται σε ανθρώπους» υπογράμμισε ο δρ Λέτκο.

«Ανησυχούμε  σχετικά με το ότι μικρές αλλαγές στους ιούς αυτούς θα μπορούσαν να τους καταστήσουν ικανούς να μεταδίδονται στους ανθρώπους με παρόμοιο τρόπο με τον πανδημικό κορωνοϊό»

Ανησυχητικές ομοιότητες

Πώς μολύνουν λοιπόν τα κύτταρα οι…. παραμελημένοι κορωνοϊοί HKU5; Οπως ακριβώς και ο άκρως γνωστός μας, πλέον, πανδημικός SARS-CoV-2. O ερευνητής περιέγραψε πως «βασίζονται σε μια πρωτεΐνη-ακίδα προκειμένου να προσδεθούν στους υποδοχείς των κυττάρων του ξενιστή και να διεισδύσουν εντός τους».

Ο δρ Λέτκο και οι συνεργάτες του χρησιμοποίησαν σωματίδια που προσομοίαζαν στα ιικά σωματίδια των HKU5 και τα οποία περιείχαν μόνο το τμήμα της πρωτεΐνης-ακίδας που είναι υπεύθυνο για την πρόσδεση στους υποδοχείς. Με αυτό το πείραμα εξέτασαν την ικανότητα των συγκεκριμένων ιών να μολύνουν κύτταρα στο εργαστήριο. Οπως προέκυψε, παρότι οι περισσότεροι merbecoviruses δεν είχαν την ικανότητα να μολύνουν τα ανθρώπινα κύτταρα, οι ιοί  HKU5 – οι οποίοι έχουν εντοπιστεί στην Ασία, στην Ευρώπη, στην Αφρική και στη Μέση Ανατολή – ήταν οι μόνοι που φάνηκε να χρησιμοποιούν τον υποδοχέα ACE2 του ξενιστή για να εισέλθουν στα κύτταρά του και να τα μολύνουν (τον ίδιο ακριβώς υποδοχέα που χρησιμοποιεί και ο SARS-CoV-2 για να μολύνει τα ανθρώπινα κύτταρα).

Προς το παρόν πάντως υπάρχει (ευτυχώς) μια ειδοποιός διαφορά μεταξύ των κορωνοϊών HKU5 και του SARS-CoV-2: οι HKU5 χρησιμοποιούν αποτελεσματικά τον υποδοχέα ACE2 μόνο στις νυχτερίδες, ενώ δεν είναι τόσο αποτελεσματικοί σε ό,τι αφορά την ανθρώπινη εκδοχή του. «Ανησυχούμε ωστόσο σχετικά με το ότι μικρές αλλαγές στους ιούς αυτούς θα μπορούσαν να τους καταστήσουν ικανούς να χρησιμοποιούν την ανθρώπινη εκδοχή του υποδοχέα, με δεδομένο ότι οι HKU5 χρησιμοποιούν τον ίδιο υποδοχέα με τον SARS-CoV-2. Τι σημαίνει αυτό πρακτικά; Οτι πιθανώς θα μπορούν να μεταδίδονται στους ανθρώπους με παρόμοιο τρόπο με τον πανδημικό κορωνοϊό».

Oι νυχτερίδες κουβαλούν αρκετούς ιούς με ύποπτη πανδημική δυναμική – η αλληλεπίδρασή τους με άλλα είδη ζώων μπορεί να διευκολύνει την εξάπλωσή τους ώστε να φθάσουν τελικά στον άνθρωπο

Εσπασε το φράγμα των ειδών

Φανταστείτε τώρα ότι παρά τις (θεωρητικές) ανησυχίες, αυτά είναι τα καλά νέα διότι υπάρχουν και τα (πιο) κακά, όπως μας πληροφόρησε ο δρ Λέτκο. Εξετάζοντας HKU5 ιούς που εντοπίζονται στην Ασία, όπου ο φυσικός ξενιστής τους είναι ένας είδος νυχτερίδας η οποία απαντάται στην Ιαπωνία (Pipistrellus abramus), οι ερευνητές εντόπισαν ορισμένες μεταλλάξεις στην πρωτεΐνη-ακίδα που μπορούν να επιτρέψουν σε αυτούς τους ιούς να προσδένονται στους ACE2 υποδοχείς άλλων ειδών, συμπεριλαμβανομένου του ανθρώπου.

Είναι μάλιστα αξιοσημείωτο, σύμφωνα με τον ερευνητή, το ότι «άλλη μελέτη που παρουσιάστηκε μέσα στο 2025 και η οποία βασίστηκε σε έναν HKU5 ιό που εντοπίζεται στην Ασία έδειξε ότι ο ιός αυτός έχει ήδη περάσει στα μινκ, γεγονός που μαρτυρεί τη δυναμική των συγκεκριμένων ιών να «σπάνε το φράγμα των ειδών». Μάλιστα, δείγματα ιού που απομονώθηκαν από τα μινκ έδειξαν ότι έχουν ανθρώπινη συμβατότητα, γεγονός που δείχνει ότι δεν χρειάζεται να υποστούν μεγάλες περαιτέρω αλλαγές προκειμένου να είναι σε θέση να μολύνουν ανθρώπους. Με δεδομένο ότι οι ιοί HKU5 είναι τόσο συγγενικοί του ιού του MERS, ο οποίος έχει αποδείξει την επικινδυνότητά του, πρέπει να βρισκόμαστε σε επιφυλακή και εγρήγορση αν κάποια στιγμή μολύνουν ανθρώπους».

Ανάγκη για ετοιμότητα

Και φθάνουμε στο ερώτημα του ενός εκατομμυρίου. Μπορούν οι νυχτερίδες και οι ιοί HKU5 που φωλιάζουν μέσα τους να αποτελέσουν την πηγή της επόμενης πανδημίας; «Είναι δύσκολο να το προβλέψει κάποιος. Υπάρχουν και άλλοι ιοί που χρησιμοποιούν τον ίδιο υποδοχέα αλλά δεν έχουν προκαλέσει πανδημία – στην πιθανή «πανδημική εξίσωση» υπεισέρχονται επίσης περιβαλλοντικοί και συμπεριφορικοί παράγοντες. Σε γενικό πλαίσιο, πάντως, οι νυχτερίδες κουβαλούν αρκετούς ιούς με ύποπτη πανδημική δυναμική – ακόμη και αν δεν αποτελούν την άμεση πηγή μετάδοσης επικίνδυνων ιών, η αλληλεπίδρασή τους με άλλα είδη ζώων μπορεί να διευκολύνει την εξάπλωσή τους ώστε να φθάσουν τελικά στον άνθρωπο».

Δεν είναι μόνο οι νυχτερίδες στη λίστα των «πανδημικών υπόπτων», σύμφωνα με τον ερευνητή. «Το εργαστήριό μου μελετά κορωνοϊούς που εντοπίζονται σε πολλά είδη της άγριας ζωής – δεν είναι μόνο οι νυχτερίδες φορείς τέτοιων ειδών, είναι και οι παγκολίνοι, διαφορετικά είδη τρωκτικών, αλλά και οι σκαντζόχοιροι. Προσπαθούμε να μελετήσουμε όσο περισσότερα είδη μπορούμε με στόχο να μη χάσουμε κάτι που μπορεί να κοστίσει ακριβά σε όλους μας!». Ο δρ Λέτκο και η ομάδα του ακολουθούν (και καλά κάνουν) την τακτική του «προσέχουμε για να μην έχουμε» μια επόμενη πανδημία, η οποία θα μας βρει τόσο απροετοίμαστους όσο η προηγούμενη που πιστεύουμε ότι κανένας δεν ξεχνά τι προκάλεσε…

«Εξερεύνηση» με τη βοήθεια της ΑΙ

Η ομάδα του δρος Λέτκο έλαβε ΑΙ χείρα βοηθείας προκειμένου να «εξερευνήσει» τους ιούς HKU5. Οπως μας εξήγησε ο ερευνητής, «η μεταδιδακτορική ερευνήτρια Βικτόρια Τζέφερσον χρησιμοποίησε το πρόγραμμα AlphaFold 3 (σ.σ.: πρόκειται για την τελευταία έκδοση του ΑΙ εργαλείου της Google DeepMind που προβλέπει σε χρόνο dt τη δομή πρωτεϊνών και το οποίο “τιμήθηκε” με το Νομπέλ Χημείας του 2024) προκειμένου να “χαρτογραφήσει” το πώς η πρωτεΐνη-ακίδα των HKU5 προσδένεται στον υποδοχέα ACE2 σε μοριακό επίπεδο. Αυτή η μοντελοποίηση μπορεί να προσφέρει καλύτερη κατανόηση σχετικά με το πώς τα αντισώματα μπορούν να βάλουν φρένο στη μόλυνση ή το πώς οι συγκεκριμένοι ιοί μπορούν να μεταλλαχθούν περαιτέρω».

Ο δρ Λέτκο σημείωσε ότι μέχρι σήμερα τέτοιου είδους δομική ανάλυση απαιτούσε μήνες εργαστηριακής δουλειάς και εξειδικευμένο εξοπλισμό. «Με το AlphaFold η δρ Τζέφερσον είχε στα χέρια της ακριβείς προβλέψεις μέσα σε λίγα λεπτά – μάλιστα τα αποτελέσματά της συμφώνησαν με εκείνα άλλης ομάδας που διεξήγαγε αντίστοιχη έρευνα με χρήση “παραδοσιακών” προσεγγίσεων».

Οι μέθοδοι αυτές θα αποδειχθούν πολύτιμες στη μελλοντική ανάπτυξη νέων εμβολίων και θεραπειών που μπορεί να χρειαστούν ενάντια σε ιούς όπως οι HKU5. «Η πανδημία του SARS-CoV-2 απέδειξε ότι μπορούμε να αντεπεξέλθουμε σε νέες ιογενείς προκλήσεις αν έχουμε την κατάλληλη τεχνολογία. Σε περίπτωση που οι ιοί HKU5 φθάσουν μια ημέρα στον άνθρωπο, ελπίζω ότι τα εμβόλια mRNA, τα οποία υπήρξαν τα κύρια “όπλα” και ενάντια στην πανδημία του SARS-CoV-2, θα δώσουν τη λύση – αναπτύσσονται γρήγορα, επικαιροποιούνται εύκολα και αποτελούν μια αποτελεσματική στρατηγική για την προστασία ενάντια στη σοβαρή λοίμωξη» κατέληξε ο ερευνητής.