Αθήνα, παραμονές Χριστουγέννων 1881: Πλήθη κόσμου παρακολουθούν στο βουλεβάριον, σημερινή οδό Πανεπιστημίου, το πέντε τόνων μαρμάρινο άγαλμα του Απόλλωνα φιλοτεχνημένο από τον Λεωνίδα Δρόση να ανεβαίνει αργά με τροχαλίες, βαρούλκα και σκοινιά που τραβούν δεκαπέντε ναύτες σε έναν από τους στύλους της «Σιναίας Ακαδημίας».
Ο ομογενής ευεργέτης Σίμων Σίνας δεν λυπήθηκε καμία δαπάνη για την ανέγερση του μεγαλοπρεπούς κτιρίου που θα φιλοξενούσε τη μελλοντική Ακαδημία της Ελλάδας. «Ο Απόλλων τοποθετήθηκε στον στύλο του προχθές, στις 5 Ιανουαρίου, την παραμονή δηλαδή των ελληνικών Χριστουγέννων. Ολα έγιναν πολύ ήρεμα και ομαλά. […] Είχα απαγορεύσει τις ομιλίες, με τη βοήθεια της αστυνομίας κράτησα το πολυάριθμο αθηναϊκό κοινό σε απόσταση. […] Υπολογίζω ότι σε τρεις εβδομάδες θα έχω ανεβάσει και την Αθηνά.
Με αυτήν θα πάμε πιο γρήγορα, το ικρίωμα θα είναι ήδη συναρμολογημένο, αλλά η ανάρτησή της από τα σκοινιά θα είναι πιο εύκολη, δεν είναι τόσο εύθραυστη όσο ο Απόλλων με τα αδύνατά του πόδια» έγραφε ο διευθυντής του εργοταξίου αρχιτέκτονας Ερνστ Τσίλλερ στον αρχιτέκτονα του οικοδομήματος Θεόφιλο Χάνσεν σε επιστολή (7/1/1882) που διαβάζουμε στον τόμο Ερνστ Τσίλλερ – Θεόφιλος Χάνσεν, Αλληλογραφία 1859-1890. Η ανέγερση της Σιναίας Ακαδημίας και άλλες ιστορίες (επιμ. Μαριλένα Ζ. Κασιμάτη, εκδ. ΜΙΕΤ, 2024).
Η ΒΑ πλευρά της αίθουσας συνεδριάσεων με τον Χάνσεν (κέντρο), τον Τσίλλερ (αριστερά) και τον ζωγράφο Κρίστιαν Γκρίπενκερλ κάτω από το έργο του τελευταίου, «Τιτανομαχία» (1880). (Πηγή: Ερνστ Τσίλλερ – Θεόφιλος Χάνσεν «Αλληλογραφία 1859-1890»)
«Οργανώστε τάχιστα Ακαδημία»
Παρίσι, Ιανουάριος 1919. Μετά το τέλος του Μεγάλου Πολέμου, ο έλληνας πρωθυπουργός Ελευθέριος Βενιζέλος υποβάλλει στη Σύνοδο Ειρήνης υπόμνημα με τις ελληνικές διεκδικήσεις. Η ελληνική Ακαδημία, η οποία θα μπορούσε να στηρίξει το έργο του, δεν έχει ιδρυθεί. Οι γύρω βαλκανικές χώρες έχουν από καιρό ιδρύσει Ακαδημίες, η Σερβία (1866), η Ρουμανία (1887), η Βουλγαρία (1911), μα η Ελλάδα ακόμη υπολείπεται.
Σχέδια για την ίδρυσή της υπήρχαν ήδη από το 1824 και την ίδρυσή της επιδίωξαν πολλοί. Στην αρχή, οι προτεραιότητες της ελευθερίας και της εδαφικής ανεξαρτησίας ήταν πιο επιτακτικές. Αλλοτε, δεν υπήρχαν αρκετοί επιστήμονες. «Και πού είναι οι ακαδημαϊκοί, τους οποίους θα διορίσωμεν;» απάντησε ο βασιλιάς Γεώργιος Α΄ στον αρχαιολόγο Αλέξανδρο Ρίζο Ραγκαβή όταν εκείνος του πρότεινε την ίδρυση Ακαδημίας.
Τον Μάιο του 1919 αρχίζει τις εργασίες της στις Βρυξέλλες η νεοϊδρυθείσα (1918) Διεθνής Ενωση Ακαδημιών. Η Ελλάδα φαίνεται να αποκλείεται από τις εργασίες και τη δυνατότητα να προβάλει τα ελληνικά δίκαια διότι δεν έχει Ακαδημία. Ο Βενιζέλος καταφέρνει να γίνουν δεκτοί στην Ενωση και έλληνες αντιπρόσωποι, υποσχόμενος την άμεση σύσταση Ακαδημίας και τηλεγραφεί επειγόντως στον υπουργό Παιδείας Δημήτριο Δίγκα: «Organisez rapidement Académie».
Οργανώστε τάχιστα Ακαδημία ήταν το μήνυμα, και ο έμπειρος Δημήτριος Αιγινήτης, διακεκριμένος ερευνητής, καθηγητής Πανεπιστημίου και διευθυντής του Εθνικού Αστεροσκοπείου Αθηνών, ανέλαβε να συντάξει τον οργανισμό του νέου ιδρύματος. Οι πολιτικές εξελίξεις, όμως, ανέστειλαν τις προσπάθειες για άλλη μία φορά.
Η ελαιογραφία του Κρίστιαν Γκρίπενκερλ «Προμηθεύς πυρφόρος», που διακοσμεί τον ανατολικό τοίχο της αίθουσας συνεδριάσεων. Φωτογραφία: Αρχείο Ακαδημίας Αθηνών/Κ. Ξενικάκης
Εν τη ενώσει η δύναμις, εις Τάξεις τρεις
Με πρωτοβουλία του Αιγινήτη, όταν είναι υπουργός Παιδείας στην κυβέρνηση Θεόδωρου Πάγκαλου, θα ιδρυθεί η Ακαδημία Αθηνών με συντακτική απόφαση – η οποία κυρώθηκε αργότερα με νόμο του 1929 – στις 18 Μαρτίου 1926 ως Ακαδημία των Επιστημών, των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών. Με πρότυπο την Ακαδημία του Βελγίου, ο Αιγινήτης την έχει οργανώσει σε τρεις τάξεις: Την Α΄ Τάξη των Θετικών Επιστημών, τη Β΄ των Γραμμάτων και των Καλών Τεχνών, τη Γ΄ των Ηθικών και Πολιτικών Επιστημών.
Τα πρώτα 38 μέλη διορίζονται από την κυβέρνηση. Επιλέχθηκαν μεταξύ των διακεκριμένων εκπροσώπων των επιστημών και των τεχνών 15 μέλη για την Α΄ Τάξη, 16 για τη Β΄ και 7 για τη Γ’ Τάξη, μεταξύ των οποίων ο μεταλλειολόγος Φωκίων Νέγρης, που διετέλεσε και πρώτος της πρόεδρος, ο ορυκτολόγος Κωνσταντίνος Κτενάς, ο γλωσσολόγος Γεώργιος Χατζιδάκις και ο ποιητής Κωστής Παλαμάς. Η Ακαδημία Αθηνών γίνεται αμέσως μέλος του Διεθνούς Συμβουλίου Επιστημονικών Ενώσεων και της Διεθνούς Ενώσεως Ακαδημιών.
Στην εναρκτήρια συνεδρία της, στις 25 Μαρτίου 1926, ο Αιγινήτης, ως υπουργός Παιδείας, παρουσιάζει το ιστορικό της δημιουργίας της Ακαδημίας Αθηνών σε μια ομιλία υποδειγματική στη ρητορική της δύναμη, την αφηγηματική χάρη, την τεκμηρίωση και το πνεύμα. Διαβάζοντάς την σήμερα στα Πρακτικά της Ακαδημίας Αθηνών (1926) διαπιστώνουμε τη σαφήνεια της αποστολής της όπως αποκρυσταλλώνεται στους λόγους που καθιστούν μια Ακαδημία απαραίτητη: Ενισχύει τις σπάνιες και εξαιρετικές διάνοιες που η δράση της καθεμιάς από αυτές «μεμονωμένως και χωριστά λαμβανομένη, δεν θα ήτο αρκετά ισχυρά, όπως ανέλθη εις τα δυσπρόσιτα ύψη της πτήσεως της μεγαλοφυΐας· ηνωμένη όμως μεθοδικώς μετά πολλών άλλων, και μάλιστα υπό τα ποικίλας μορφάς και φάσεις της ιδιοφυΐας, παράγει και αυτή μεγάλα και καταπληκτικά ενίοτε έργα. Και εδώ: εν τη ενώσει η δύναμις!».
Κι αφετέρου, μια Ακαδημία έχει κι άλλον σπουδαίο προορισμό: «Να ενθαρρύνη και να βραβεύη τους πολυπληθείς αλλά μετρίους και αφανείς εκείνους εργάτας της επιστήμης, των γραμμάτων και των τεχνών, οι οποίοι και αυτοί ολίγον μεν έκαστος, πολύ όμως εν τω συνόλω, συντελούν εις την πρόοδον και τον πολιτισμόν της ανθρωπότητας».
Το κολοσσικό μαρμάρινο άγαλμα της Αθηνάς (έργο του Λεωνίδα Δρόση), που μαζί με αυτό του Απόλλωνα κοσμούν εξωτερικά το κτίριο της Ακαδημίας. Φωτογραφία: Αρχείο Ακαδημίας Αθηνών/Κ. Ξενικάκης
Κτίριο αντάξιο θεών
Η Ακαδημία εγκαθίσταται στο μέγαρο της λεγόμενης ως τότε «Σιναίας Ακαδημίας». Το κτίριο είχε θεμελιωθεί το 1859 και ολοκληρώθηκε το 1885. Σε όλη τη διάρκεια της κατασκευής του η υποστήριξη του Σίμωνος Σίνα και, μετά τον θάνατό του το 1876, της συζύγου του Ιφιγένειας ήταν αδιάπτωτη. Ο Χάνσεν, που είχε σχεδιάσει και την τελευταία λεπτομέρεια των ακρωτηρίων στα αετώματα, εμπνεόμενος από το Ερέχθειο, παρακολουθούσε από τη Βιέννη μέσα από την αλληλογραφία του με τον Τσίλλερ όλα τα στάδια της εξέλιξης και τον εφοδίαζε με υαλοπίνακες, κεραμίδια και φύλλα χρυσού για τον διάκοσμο των παραστάδων της μεγάλης αίθουσας. Τον ζωγραφικό διάκοσμο της Ακαδημίας ανέθεσε στον Κρίστιαν Γκρίπενκερλ, καθηγητή στην Ακαδημία Καλών Τεχνών της Βιέννης.
Περιμετρικά της μεγάλης αίθουσας συνεδριάσεων εκτυλίσσεται η Προμήθεια, αφήγηση επεισοδίων από τη ζωή του Προμηθέα σε οκτώ εντυπωσιακές μεγάλων διαστάσεων συνθέσεις, ελαιογραφίες πάνω σε καμβά, όπως υπογραμμίζει ο αρχαιολόγος ακαδημαϊκός Μιχάλης Α. Τιβέριος στον πλούσια εικονογραφημένο και εξαιρετικά καλαίσθητο τόμο Ο εικονιστικός διάκοσμος της Σιναίας Ακαδημίας Αθηνών (εκδ. Ακαδημία Αθηνών, 2025), οι οποίες ολοκληρώθηκαν στη Βιέννη και μεταφέρθηκαν στην Αθήνα.
Η επιλογή των θεμάτων ήταν στρατηγική. Στον εξωτερικό γλυπτικό διάκοσμο πρωταγωνιστεί η μορφή της Αθηνάς, «επειδή αντιπροσωπεύει τη “σοφία”, τις επιστήμες και πολλές άλλες δημιουργικές δραστηριότητες χρήσιμες στον άνθρωπο και επιπροσθέτως επειδή είναι προστάτιδα θεότητα της πόλης, όπου έχει την έδρα του το ανώτατο αυτόν πνευματικό ίδρυμα. Μαζί της, για τη βελτίωση της ανθρώπινης ζωής, μόχθησε ο Προμηθεύς».
Με χιούμορ ο Αιγινήτης αποδίδει το 1926 την αναβολή της ιδρύσεως της Ακαδημίας και στη λαμπρή μεγαλοπρέπεια του πολυτελούς κτιρίου.
«Φαίνεται ότι τοιούτοι αρχαιοπρεπείς και λαμπροί ναοί μόνον προς στέγασιν και λατρείαν θεών επιτρέπεται ν’ ανεγείρονται. Αλλ’ οι ακαδημαϊκοί, αν και ονομάζονται συνήθως αθάνατοι, όχι μόνον θεοί δεν είναι, αλλ’ ουδέ καν ημίθεοι. Εντεύθεν η αντίδρασις των ανθρώπων, αλλ’ ίσως και η δυσμένεια και αυτός ο φθόνος των προστατών της Ακαδημίας θεών, τοποθετηθέντων μάλιστα, παρά την γνώμην των βεβαίως, εκτός και άνωθεν της στέγης αυτής. […] Εδέησε να παρέλθη τεσσαρακονταετία ολόκληρος, όπως εξευμενισθώσιν αι προστάτιδες της Ακαδημίας θεότητες και επιτρέψωσι την ίδρυσίν της».
Προσωπογραφία του Σίμωνος Σίνα, έργο του Γιάννη Σκαρλάτου. Κοσμεί το Γραφείο Προέδρου στο Μέγαρο της Ακαδημίας Αθηνών. (Πηγή: Ακαδημία Αθηνών)
Ακαδημία, πολιτεία και κοινωνία
Με σφραγίδα και σήμα που φέρει στο μέσο κεφαλή της Αθηνάς και γύρω από αυτήν τις λέξεις «Ακαδημία Αθηνών», το νέο ίδρυμα άρχισε την ερευνητική και εκδοτική δραστηριότητά του. Ηδη, από την πρώτη στιγμή εμφανίστηκαν υποστηρικτές που το προικοδότησαν με τα αναγκαία υλικά μέσα για να λειτουργήσει και να εργαστεί κανονικά.
Οπως αναφέρει στην εναρκτήρια συνεδρία της Ακαδημίας ο Αιγινήτης, μεταξύ αυτών ήταν ο Εμμανουήλ Μπενάκης, που έθεσε στη διάθεσή της χρηματικά ποσά για την προκήρυξη βραβείων και την έκδοση του πρώτου τόμου του Ιστορικού λεξικού της ελληνικής γλώσσας, η Εθνική Τράπεζα, η Αθηνά Σταθάτου, σύζυγος του πλούσιου ομογενούς Οθωνα Σταθάτου, η Τράπεζα Αθηνών, ο Σύλλογος προς Διάδοσιν Ωφελίμων Βιβλίων…
Η πρώτη δεκαετία της ζωής τής Ακαδημίας ήταν εξαιρετικά γόνιμη σε ιδέες και πρωτοβουλίες και σε πραγματοποιήσεις στόχων, σχολιάζει η Ελένη Μπελιά, η οποία διετέλεσε διευθύντρια του Κέντρου Μελέτης Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, στο πυκνό ιστορικό μελέτημά της «Η Ακαδημία Αθηνών κατά την πρώτη δεκαετία της ζωής της» (στον τόμο Ελευθέριος Βενιζέλος και πολιτιστική πολιτική, εκδ. Μουσείο Μπενάκη-Εθνικό Ιδρυμα «Ελευθέριος Κ. Βενιζέλος», 2012).
Η απήχηση της Ακαδημίας στην κοινωνία αντανακλάται στα κληροδοτήματα, στις δωρεές και στις αθλοθεσίες που δέχεται από ιδιώτες και φορείς αλλά και από την εμπιστοσύνη του κράτους, που της αναθέτει το 1927 την απονομή του Αριστείου που απονεμόταν (ως βασιλικό μετάλλιο) από το 1911. Εκφράζεται επίσης στις επιλογές της ίδιας της Ακαδημίας, στα βραβεία που προκηρύσσει και στις υποτροφίες που χορηγεί και αφορούν τη διατήρηση, τη μελέτη και την προβολή της εθνικής πολιτιστικής κληρονομιάς αλλά και την κοινωνική και οικονομική ανάπτυξη της χώρας.
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον έχει η σύμπλευση της Ακαδημίας με την πολιτεία στη διάρκεια του Μεσοπολέμου όταν η διερεύνηση της «ελληνικότητας» είναι το αίτημα των καιρών: «Η ελληνική πολιτεία ήρθε αρωγός στο έργο της Ακαδημίας με την οποία υπήρξε συναντίληψη, μερικές φορές δε και συνεργασία για τη διαμόρφωση πολιτικής στον τομέα των επιστημών και του πολιτισμού ή για τη μελέτη αναπτυξιακών τομέων όπως η γεωργία ή βιομηχανία». Εκπρόσωποι της πολιτικής ηγεσίας της χώρας καθώς και προσωπικότητες της δημόσιας ζωής σφραγίζουν αυτή τη συνεργασία.
Ιερό δισκοπότηρο και σάκος του μποξ
Εμβληματικό τοπόσημο της νεότερης Αθήνας, θεσμός και ιδέα, η Ακαδημία Αθηνών θα γίνει το ιερό δισκοπότηρο αλλά και ο σάκος του μποξ της πνευματικής μας ζωής. Βασικό διακύβευμα ποιοι εκλέγονται και ποιοι δεν εκλέγονται στην Ακαδημία Αθηνών αλλά επίσης η στάση που τηρεί ή δεν τηρεί σε εθνικά ζητήματα και οι απόψεις που εκφράζουν μέλη της για ζητήματα πολιτικά, γλωσσικά ή άλλα. Είναι ίδρυμα συντηρητικό;
Ποια η στάση της στην Κατοχή και ποια στην Απριλιανή δικτατορία; Εκφράζει εν συνόλω η Ακαδημία τις θέσεις μεμονωμένων μελών της; Είναι σκόπιμες οι αναλήθειες που διατυπώνονται γι’ αυτήν; διερωτάται ο ακαδημαϊκός Βασίλειος Χ. Πετράκος, μακρόβιος γενικός γραμματέας της Ακαδημίας Αθηνών, στον τόμο Η Ακαδημία Αθηνών.
Χρονογραφική προσωπογραφία (εκδ. Ακαδημίας Αθηνών, 2019) στη σειρά «Πραγματείαι» αρ. 75, μια απόπειρα να γραφεί μια ιστορία του ιδρύματος. Συζητεί αμφιλεγόμενες εκλογές, απαντά τολμηρά σε επικρίσεις, και καταλήγει: «Οι Ακαδημίες είναι μικρογραφίες της κοινωνίας μέσα στην οποία δρουν. Το ολιγομελές χαρακτηριστικό τους κάνει εμφανέστερα τα λογής ελαττώματα των ανθρώπων που τις συγκροτούν. Χρειάζεται παράδοση και ομοιογένεια για να προχωρούν τα μεγάλα επιστημονικά και πνευματικά έργα τα οποία είναι υποχρεωμένες να πραγματοποιούν».
