Το Νομπέλ Λογοτεχνίας δεν εξασφαλίζει πάντοτε την εκδοτική μακροβιότητα των συγγραφέων, τουλάχιστον στην ελληνική αγορά, αλλά η Γαλλίδα Ανί Ερνό (Νομπέλ Λογοτεχνίας 2022) είναι μία από τις εξαιρέσεις, με την έκδοση σταδιακά όχι μόνο του συνόλου του έργου της στη γλώσσα μας, αλλά και επεξηγηματικών κειμένων για την ποιητική της. Στη συζήτηση Γραφή κοφτερή σαν μαχαίρι (μτφρ. Ρίτα Κολαΐτη, εκδ. Μεταίχμιο, 2025) με τον γάλλο συγγραφέα Φρεντερίκ-Ιβ Ζανέ αποκωδικοποίησε τους τρόπους της αυτομυθοπλαστικής γραφής της.

Στην πρόσφατη κυκλοφορία Μία συνομιλία (μτφρ. Κατερίνα Σπυροπούλου, εκδ. Δαίδαλος – Ι. Ζαχαρόπουλος, 2025) συζητεί με την κοινωνιολόγο Ροζ-Μαρί Λαγκράβ, που διετέλεσε επικεφαλής του Γραφείου Διεθνών Σχέσεων και διευθύντρια σπουδών του περίφημου École des Hautes Études en Sciences Sociales (EHESS). Εξετάζονται και εδώ τα βιωματικά ερείσματα και οι μηχανισμοί των «αυτοκοινωνιοβιογραφικών», όπως τα αποκαλεί, κειμένων της, με μια σημαντική διαφορά: οι συνομιλήτριες μοιράζονται το ίδιο φύλο, που διατρέχει ως κεντρικός άξονας τη συζήτησή τους.

Γεννημένες και οι δύο στη Νορμανδία στη δεκαετία του 1940, η μεν Ερνό μοναχοπαίδι (δεν γνώριζε την ύπαρξη μιας αδελφής που είχε πεθάνει προτού γεννηθεί), η δε Λαγκράβ μεγαλωμένη σε οικογένεια με 11 παιδιά, συναντιούνται σε ένα κοινό ταξικό επίπεδο όπου οι εργατικών καταβολών γονείς της Ερνό «αναβαθμίζονται» ως ιδιοκτήτες καφεπαντοπωλείου, ενώ οι γονείς της Λαγκράβ «υποβαθμίζονται» κοινωνικά όταν φεύγουν από το Παρίσι για την αγροτική επαρχία εξαιτίας της φυματίωσης του πατέρα της.

Ταξική αποστασία και φύλο

Η ταξική ταυτότητα και συνείδηση, η κινητικότητα και μαζί τα αισθήματα ντροπής για την τάξη καταγωγής ή προδοσίας για την απομάκρυνση από αυτήν απασχολούν σταθερά τη γαλλική κοινωνία και σκέψη. Ο κοινωνιολόγος Πιερ Μπουρντιέ αυτοπροσδιοριζόταν «ταξικός αποστάτης», όπως επίσης ο φιλόσοφος Ντιντιέ Εριμπόν και ο νέος συγγραφέας Εντουάρ Λουί. Ως «ταξική αποστάτρια» προσδιορίζει τον εαυτό της και η Ερνό.

Annie Ernaux, Rose-Marie Lagrave, Μία συνομιλία, Μετάφραση Κατερίνα Σπυροπούλου. Εκδόσεις Δαίδαλος – Ι. Ζαχαρόπουλος, 2025, σελ. 178, τιμή 17 ευρώ.

Οι δασκάλες της στο σχολείο διόρθωναν τα «λαϊκά» νορμανδικά της και εκείνη στη συνέχεια διόρθωνε στο σπίτι την ομιλία του πατέρα της. Σπουδάζοντας Φιλολογία, εργαζόμενη στην εκπαίδευση, άφησε πίσω την προγονική κοινωνική τάξη. «Μπορεί άραγε να ονομαστεί εκούσια προδοσία η προσπάθεια της κοινωνίας και του σχολείου να μας μαθαίνει ότι είναι σωστό να μιλάμε με τον τάδε τρόπο, να διαβάζουμε το τάδε βιβλίο και, σταδιακά, να μας αποσυνδέει από τις προτιμήσεις και τους τρόπους του οικογενειακού μας περιβάλλοντος;» αναρωτιέται μιλώντας με τη Λαγκράβ. Και απαντά: Οχι. Παρ’ όλα αυτά, ένιωθε ένα αίσθημα προδοσίας μέχρι που άρχισε να γράφει. Αποφάσισε ότι «η γραφή έπρεπε να μεταφέρει την εμπειρία του πρότερου κόσμου όσο το δυνατόν πιο άμεσα» και αισθάνθηκε έτσι ότι εξαγόρασε την προδοσία με τη γραφή.

Αυτή η «επιστροφή στο σπίτι» μέσω της γραφής, όμως, δεν έγινε με όρους ίσους με τους άνδρες ταξικούς αποστάτες: Ως γυναίκες, επισημαίνει η Ερνό, συμφωνώντας με τη Λαγκράβ, «στεκόμαστε αντιμέτωπες στην ανδρική ηγεμονία, την υφιστάμεθα αδιόρατα. Ο Εριμπόν και ο Λουί έχουν επωφεληθεί από αυτή την ηγεμονία εκτός των άλλων και στη λογοτεχνία. Αναγνωρίστηκαν αμέσως. Για εμένα χρειάστηκαν δέκα χρόνια».

Οσο για τη Λαγκράβ, τι κι αν ζούσε με τον σύντροφό της σε κοινόβιο και μοιραζόταν τις ίδιες αναρχικές πεποιθήσεις με τα άλλα μέλη… Τα οικιακά καθήκοντα και η ανατροφή των παιδιών παρέμεναν γυναικεία υπόθεση. Οταν αργότερα θα εστιάσει τις κοινωνιολογικές της έρευνες στην τάξη, αυτός ο «φεμινισμός βιωμάτων» θα είναι το κίνητρο να φορέσει «διπλοεστιακά γυαλιά, εστιάζοντας συνδυασμένα τόσο στην τάξη όσο και στο φύλο» θα πει.

Διαβάσματα και επιδράσεις

Το ακόνισμα μιας φεμινιστικής ματιάς γίνεται μέσα από διαβάσματα κοινά – βεβαίως το Δεύτερο φύλο της Μποβουάρ – αλλά και διαφορετικά. Για την Ερνό είναι η Βιρτζίνια Γουλφ: «Ανακάλυψα την “Κυρία Ντάλογουεϊ” και “Τα κύματα” την εποχή που αποφάσισα να γράψω. […] Ως μυθιστοριογράφος αποτελεί φωτεινό παράδειγμα μέσα στην ανδροκρατούμενη ιστορία της λογοτεχνίας. Μου έδωσε ορμή και δύναμη: αν μπόρεσε να γράψει αυτή, μπορώ να το κάνω κι εγώ!».

Διαβάζει επίσης Μπιτόρ, Ρομπ-Γκριγιέ, Σιμόν, Σολέρς… αλλά δεν την άγγιξε Ο εραστής της Ντιράς, την οποία θαυμάζει η Λαγκράβ. Πάντως, όταν πρωτοδιάβασε το La femme gelée (1981) της Ερνό, για μια γυναίκα «παγωμένη» μέσα στα παραδοσιακά καθήκοντα του έγγαμου βίου, εξομολογείται πως ένιωσε να διαβάζει για τη δική της ζωή.

Μια άλλη εμπειρία που μοιράζονται οι δύο γυναίκες είναι το βίωμα του ισχυρού ρόλου της καθολικής θρησκείας στη γαλλική κοινωνία των δεκαετιών του 1950 και του 1960. «Ο Καθολικισμός ήταν σαν τη μαντίλα από την οποία ήταν δύσκολο να απαλλαγώ και χρειάστηκε χρόνος να απελευθερωθώ» λέει η Λαγκράβ για τη χειραφέτηση από τις καθολικές παραδόσεις, που ήταν μια πολιτική πράξη αυτοεπιβεβαίωσης. Για τη συγγραφέα Ερνό, η ανατροφή μέσα στο περιβάλλον του καθολικισμού ως στοιχείο της ατομικής διαμόρφωσης δεν μπορεί να διαγραφεί από το αρχείο της προσωπικής ιστορίας. «Με εντυπωσίασε το γεγονός ότι κράτησες το προσευχητάρι σου» λέει στη Λαγκράβ και συμπληρώνει: «Το κράτησα κι εγώ».

Σώμα και γήρας

Συζητούν για το σώμα ως σημείο εκκίνησης της γραφής της Ερνό, το σώμα που είναι κάτι σαν «εργατική δύναμη» για τη Λαγκράβ, η οποία εξηγεί πως το φρόντιζε πάντα για να μη γίνει ποτέ εμπόδιο στη δουλειά της. Αναφέρονται σε αλλαγές και σε απώλειες. Η Ερνό μιλά για την ερωτική ζωή στην εμμηνόπαυση αλλά και για τη διάγνωση με καρκίνο του μαστού στα 62 της, που την κάνει τώρα να νιώθει πως το να γερνάει είναι τύχη.

Μιλάει σε πρώτο πρόσωπο, δεν έχει την ανάγκη να χρησιμοποιήσει το τρίτο «οικουμενικό» πρόσωπο της αντικειμενικής αποστασιοποίησης της επιστημόνισσας Λαγκράβ, αντιθέτως πιστεύει πως «το εγώ πετυχαίνει ευχερέστερα, υπό την προϋπόθεση να μην είναι αυτοαναφορικό· και αυτή η προσέγγιση δεν εξαρτάται μόνο από την αντωνυμία που θα χρησιμοποιήσουμε, αλλά περισσότερο από τη θέση στην οποία τοποθετούμε τον εαυτό μας στον κόσμο».

Μέσα σε αυτή την πανανθρώπινη συνθήκη, το γήρας, οι δύο γυναίκες παραδέχονται ότι απολαμβάνουν αξιοζήλευτη σύνταξη και ιατρική περίθαλψη και μια ελευθερία επιλογών, κατακτήσεις που δεν κατανέμονται ισάξια στις κοινωνικές τάξεις και στα φύλα. Επιστροφή λοιπόν στο συλλογικό, στην κοινωνία και στους θεσμούς της και στους κοινωνικούς αγώνες για ίση πρόσβαση για κάθε φύλο και τάξη στα βασικά αγαθά της ζωής… ως την ευθανασία.

Μια κάποια κατάκτησις

Ο τόμος ανήκει στη σειρά «Audiographie» της EHESS, με μεταγραφές προφορικών συνεντεύξεων, ομιλιών, δημόσιων τοποθετήσεων προσωπικοτήτων των γραμμάτων και των κοινωνικών επιστημών και πλαισιώνεται από συνοδευτικά κείμενα των ερευνητών που οργάνωσαν αυτή τη συνομιλία, χωρίς όμως ακαδημαϊκή σοβαροφάνεια.

Οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες θα χαρούν αυτή τη ζεστή, ειλικρινή συνομιλία, που έχει αποδοθεί με εξαιρετική επιμέλεια στα ελληνικά από την Κατερίνα Σπυροπούλου, στην οποία οι δύο γυναίκες ασκούν το αρχαίο είδος του διαλόγου, το εξαιρετικά δημοφιλές στη γαλλική κουλτούρα της νεωτερικότητας με πολλά παραδείγματα (Πολ Ρικέρ – Κορνήλιος Καστοριάδης, Μισέλ Ουελμπέκ – Μπερνάρ-Ανρί Λεβί κ.ά.). Είναι άραγε ένα είδος ανδρικό; Η Βιρτζίνια Γουλφ του 1929, στο Ενα δικό σου δωμάτιο, υποστηρίζει ότι η σπίθα της φιλοσοφικής σκέψης και του διαλόγου ανάβει στα εύπορα κολέγια αρρένων. Το παράδειγμα των Ερνό – Λαγκράβ δείχνει πως σήμερα δεν ισχύει το ίδιο. Είναι κι αυτό μια κάποια κατάκτησις.