Πακέτα τυλιγμένα, γιορτινό περιτύλιγμα και κορδέλες. Το έθιμο του χριστουγεννιάτικου δώρου έχει ταυτιστεί με τον εορτασμό των Χριστουγέννων και κάθε χρόνο μικροί και μεγάλοι βιώνουν την παιδική προσμονή της προσφοράς και της ανταλλαγής δώρων με συγγενείς και φίλους, μέσα στο πνεύμα αλληλεγγύης και αμοιβαιότητας, που βρίσκεται στο απόγειό του αυτές τις ημέρες.
Η ιστορία του χριστουγεννιάτικου δώρου που σήμερα μοιάζει σχεδόν αναπόσπαστο από την εορταστική ατμόσφαιρα είναι πολύ παλαιότερη και βαθύτερη από τη σύγχρονη καταναλωτική του εκδοχή.
«ΤΟ ΒΗΜΑ» της 24ης Δεκεμβρίου 1995, φιλοξενεί ένα εκτενές άρθρο του Μηνά Αλ. Αλεξιάδη, αναπληρωτή καθηγητή Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Αθηνών, με τίτλο «Η ιδεολογία των Χριστουγέννων». Πρόκειται για μια ιστορική και λαογραφική αναδρομή στο έθιμο της ανταλλαγής δώρων, βασισμένη κυρίως στη διεθνή βιβλιογραφία.
Προχριστιανικές ρίζες και χειμερινές τελετουργίες
Όπως επισημαίνει ο συγγραφέας, η ανταλλαγή δώρων δεν έχει χριστιανική καταγωγή. Οι ρίζες της βρίσκονται σε προχριστιανικές κοινωνίες και συνδέονται με τις χειμερινές θρησκευτικές γιορτές. Εκεί, το δώρο δεν λειτουργούσε ως απλή χειρονομία ευγένειας, αλλά ως συμβολική πράξη, για τον νέο κύκλο του χρόνου, για παραγωγικότητα, γονιμότητα και ευφορία:
«Η ανταλλαγή δώρων, όπως επισήμανε η αγγλίδα λαογράφος Christina Hole, έχει προχριστιανική καταγωγή. Γινόταν ανταλλαγή δώρων ανάμεσα στα μέλη διαφόρων ομάδων κατά τη διάρκεια θρησκευτικών γιορτών της χειμερινής περιόδου και μάλιστα γύρω στις χειμερινές τροπές, που ήταν και μια μετάβαση σε έναν καινούργιο κύκλο του χρόνου, που θα ήταν, εκτός των άλλων, και ένας νέος κύκλος παραγωγής των αναγκαίων για τη ζωή του ανθρώπου αγαθών.
Τα ρωμαϊκά strenae και ο συμβολισμός της ευφορίας
»Στην αρχαία Ρώμη οι πλούσιοι συνήθιζαν π.χ. να δίνουν χρήματα ή ρούχα στους φτωχούς γείτονές τους κατά τη διάρκεια της έβδομης μέρας της γιορτής των Σατουρναλίων. Στη γιορτή Καλενδών μάλιστα του Ιανουαρίου στο ρωμαϊκό έτος γινόταν ανταλλαγή δώρων από όλη την κλίμακα του πληθυσμού. Τα δώρα ονομάζονταν strenae, γιατί, σύμφωνα με μια παράδοση, είχαν γίνει από απλά κλαδιά πρασινάδας η οποία φύτρωνε σε άλση της θεάς Strenia. Ο σκοπός των δώρων αυτών προφανώς ήταν συνυφασμένος με την ευχή και την προσπάθεια για την (εκ νέου) εξασφάλιση της παραγωγικότητας και γονιμότητας: οι πρασινάδες θα εξασφάλιζαν την επαφή με το πνεύμα της βλάστησης, πέρα από τη διακοσμητική τους χρησιμότητα.
»Στα μεταγενέστερα χρόνια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, τις strenae τις βουτούσαν κιόλας στο μέλι, με τον διάφανο και γνωστότατο συμβολισμό του στοιχείου αυτού να είναι ο νέος χρόνος γι’ αυτόν που δεχόταν το δώρο γεμάτος φως. Ακόμη, τις στόλιζαν με χαλκό και ασήμι, “προδικάζοντας” και εδώ την ευπορία.
»Τα έθιμα αυτά, που διατηρήθηκαν στην ειδωλολατρική Πρωτοχρονιά σε όλη τη διάρκεια της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας, αποδοκιμάστηκαν από την Εκκλησία και οι χριστιανοί δεν επιτρεπόταν να ανταλλάσσουν δώρα την περίοδο αυτή. Αλλά η απαγόρευση δεν μπόρεσε να είναι μακρόβια!»
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 24.12.1995, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
Η ενσωμάτωση στον χριστιανικό εορταστικό κύκλο
Η ανταλλαγή δώρων ενσωματώθηκε σταδιακά στον χριστιανικό εορταστικό κύκλο, ιδίως στα Χριστούγεννα, που χρονικά συνέπεσαν (όχι τυχαία) με τις παλαιότερες γιορτές του χειμώνα:
»Σε διάφορες χώρες της Ευρώπης, όπως γράφει η Hole, ο Αγιος Νικόλαος, ντυμένος με την επισκοπική ενδυμασία, είναι εκείνος που επισκέπτεται τα σπίτια την παραμονή της γιορτής του (5 Δεκεμβρίου) ή όμως και την παραμονή των Χριστουγέννων ή κάποια μέρα της Σαρακοστής πριν από τα Χριστούγεννα και φέρνει τα δώρα. Αλλού δωροδότης είναι ο Αγιος Μαρτίνος ή ένας μυστήριος χαρακτήρας γνωστός ως Knecht Rupprecht, με άγρια μορφή, ντυμένος με δέρματα ζώων και άχυρα, ο οποίος φέρνει τα δώρα τη νύχτα των Χριστουγέννων.
»Σε ορισμένες περιοχές της Γερμανίας τα δώρα φέρνει ο ίδιος ο μικρός Χριστός, αφού τα παιδιά τον παρακαλούν γι’ αυτό με γράμματά τους που αφήνουν στα περβάζια των παραθύρων μερικές μέρες πριν από τα Χριστούγεννα. Στη Γαλλία τα δώρα ανταλλάσσονται συνήθως την Πρωτοχρονιά, ενώ στην Ισπανία δίνονται στη γιορτή των Θεοφανίων. Εδώ μάλιστα του ποθετούν τα παπούτσια στα μπαλκόνια και στα παράθυρα την παραμονή των Θεοφανίων, γιατί, καθώς θα περνούν οι τρεις βασιλιάδες – μάγοι, θα τα γεμίσουν με δώρα.
Από τον Santa Claus στον Άγιο Βασίλη της σύγχρονης εποχής
»Στην αστική τάξη της Σουηδίας, όπως μας πληροφορεί ο Clement Miles, υπάρχει η παράδοση τα χριστουγεννιάτικα δώρα να δίνονται από δύο ηλικιωμένους μασκοφόρους, έναν άντρα και μια γυναίκα. Ο άντρας κρατάει στο χέρι του και χτυπάει μια καμπάνα, ενώ η γυναίκα κουβαλάει ένα καλάθι γεμάτο με σφραγισμένα πακέτα, που τα δωρίζει.
»Στη Μεγάλη Βρετανία και στις Ηνωμένες Πολιτείες Αμερικής, αλλά και σε άλλες αγγλόφωνες περιοχές του κόσμου τα δώρα δίνονται την παραμονή των Χριστουγέννων από τον Santa Klaus, ένα πρόσωπο εξαιρετικά επίσης αγαπητό στα παιδιά, που παρουσιάζεται ακόμη και στα καταστήματα.
Στην Ελλάδα, τα δώρα παραδοσιακά συνδέθηκαν με τον Άγιο Βασίλη και την Πρωτοχρονιά. Ωστόσο, ήδη από τη δεκαετία του 1990 «συνηθίζεται περισσότερο (από αδημονία;…) να προσφέρονται την ημέρα των Χριστουγέννων. Τώρα τα δώρα αφήνονται γύρω στο χριστουγεννιάτικο δέντρο, κάνοντας πιο ευφροσύνη τη γιορταστική όψη αυτών των ωρών και ημερών.
»Όσον αφορά τον εξωτερικό χώρο, ολοένα πολλαπλασιάζονται οι… προχειροφτιαγμένοι και συμβατικοί αϊ-βασίληδες, ντυμένοι με κόκκινη γούνινη στολή, που υποτίθεται πως έρχονται από τον μακρινό και παγωμένο Βορρά […] και ζητούν να φωτογραφηθούν με τα παιδιά, που δεν έχουν προλάβει ακόμη να συνειδητοποιήσουν ότι και τα θαύματα μπορούν απλώς να κατασκευάζονται».
