Ο Ντόναλντ Τραμπ δεν «προειδοποιεί» την Ευρώπη. Τη δείχνει με το δάχτυλο και σχεδόν τη διαγράφει από τον ιστορικό χάρτη. Στη νέα Στρατηγική Εθνικής Ασφαλείας των ΗΠΑ, η Ευρώπη δεν είναι πια σύμμαχος, ούτε καν πρόβλημα προς διαχείριση. Είναι μια ήπειρος που –κατά τον ίδιο– βαδίζει προς την πολιτισμική της εξαφάνιση.
Πρόκειται για κάτι πολύ περισσότερο από αλαζονική ρητορική. Ο Τραμπ δεν επιτίθεται σε επιμέρους πολιτικές. Επιτίθεται στο ίδιο το μοντέλο της Ευρώπης: στην πολυπολιτισμικότητα, στον υπερεθνικό χαρακτήρα, στο κράτος δικαίου, στην ιδέα ότι οι κοινωνίες μπορούν να αλλάζουν χωρίς να αυτοδιαλύονται. Στα μάτια του, η Ευρώπη δεν είναι πια η κοιτίδα του δυτικού πολιτισμού. Είναι το «παράδειγμα προς αποφυγή».
Όμως πίσω από τη ρητορική της υπερδύναμης κρύβεται μια βαθύτερη και πιο άβολη αλήθεια: επί πολλά χρόνια, η Ευρώπη έμαθε να ζει χωρίς να σκέφτεται τον εαυτό της στρατηγικά. Έμαθε να θεωρεί δεδομένες τις συμμαχίες της, την ασφάλειά της, ακόμη και την ιστορική της βαρύτητα. Και τώρα που αυτές τίθενται υπό ανοιχτή αμφισβήτηση, η όποια αντίδραση μοιάζει καθυστερημένη.
Ο Τραμπ επιτίθεται — αλλά ποιος υπερασπίζεται την Ευρώπη;
Η σημερινή Ευρώπη μοιάζει πολιτικά ακέφαλη. Δεν έχει στρατηγική φωνή, δεν έχει ενιαία ασφάλεια, δεν έχει συνεκτικό κοινωνικό αφήγημα. Έχει μόνο (κακούς) διαχειριστές κρίσεων. Η Ευρωπαϊκή Ένωση μοιάζει εγκλωβισμένη ανάμεσα σε τεχνοκρατικές εγκυκλίους, γραφειοκρατικές αγκυλώσεις και εθνικές μικροπολιτικές, ανίκανη να απαντήσει στο θεμελιώδες ερώτημα: «Γιατί υπάρχουμε και ποιος είναι ο ρόλος μας».
Όταν ο Τραμπ μιλά για «πολιτισμική εξαφάνιση της Ευρώπης», δεν βρίσκει απέναντί του κάποιον ή κάποιους με το πολιτικό ανάστημα να απαντήσει.
Στο μεταναστευτικό, εκεί όπου ο Τραμπ θεμελιώνει μεγάλο μέρος της επίθεσής του, η Ευρώπη εμφανίζεται πραγματικά διχασμένη, ασυντόνιστη και αντιφατική. Άλλες χώρες υψώνουν φράχτες, άλλες προχωρούν σε απελάσεις, άλλες μιλούν για δικαιώματα χωρίς υποδομές, άλλες για ανθρωπισμό χωρίς σχέδιο ενσωμάτωσης ως μέρος της επίλυσης του δημογραφικού και ταυτόχρονης διαμεσολάβησης για το τέλος των περιφερειακών συγκρούσεων που “παράγουν” μετανάστες και πρόσφυγες.
Δεν υπάρχει κοινή ευρωπαϊκή πολιτική. Υπάρχουν μόνο εθνικοί πανικοί. Και αυτό ακριβώς εκμεταλλεύεται ο Τραμπ και οι πολιτικοί του σύμμαχοι στην ευρωπαϊκή Ακροδεξιά: μια ήπειρος που δεν ξέρει αν θέλει να είναι φρούριο, άσυλο, καταφύγιο ή melting pot.
Αυτή η ασυνέχεια προσφέρει στους λαϊκισμούς το πιο πολύτιμο πολιτικό τους όπλο. Και στον Τραμπ το πιο βολικό του επιχείρημα: ότι η Ευρώπη δεν έχει πια τον έλεγχο ούτε των συνόρων της ούτε της ταυτότητάς της.
Η Ουκρανία και η γεωπολιτική γύμνια της Ευρώπης
Η σημερινή Ευρώπη παραμένει η ήπειρος των επιτροπών, των κανονισμών, των αργών συναινέσεων. Όλα αυτά υπήρξαν κάποτε αρετές. Στον κόσμο όμως που αναδύεται, μοιάζουν συχνά με αδυναμίες. Όταν απέναντι βρίσκεται μια Ουάσιγκτον που μιλά τη γλώσσα της ισχύος, των συμφωνιών υπό πίεση, της γεωπολιτικής συναλλαγής, η Ευρώπη συνεχίζει να απαντά με διαδικασίες.
Ο πόλεμος στην Ουκρανία το αποκάλυψε με σκληρό τρόπο. Παρά τις τεράστιες οικονομικές κυρώσεις, τη στρατιωτική στήριξη, την πολιτική ρητορική, η Ευρώπη παραμένει βαθιά εξαρτημένη από τις ΗΠΑ για την ίδια της την ασφάλεια. Και τώρα που ο Τραμπ αφήνει ανοιχτό το ενδεχόμενο μιας ειρηνευτικής λύσης που ενδέχεται να εξυπηρετεί πρωτίστως τα αμερικανικά συμφέροντα, οι ευρωπαϊκές πρωτεύουσες φοβούνται το ενδεχόμενο μιας «προδοσίας». Στην πραγματικότητα, φοβούνται το ενδεχόμενο να βρεθούν ξαφνικά μόνες.
Από σύμμαχος, πρόβλημα: η Ευρώπη στο νέο δόγμα Τραμπ
Η νέα αμερικανική στρατηγική δεν βλέπει πια την Ευρώπη ως πυλώνα του δυτικού κόσμου. Τη βλέπει ως περιοχή αστάθειας, ιδεολογικής παρέκκλισης και πολιτισμικής σύγχυσης. Η Ουκρανία μετατρέπεται σε διαπραγματευτικό χαρτί. Οι Βρυξέλλες παρουσιάζονται ως μηχανισμός καταστολής της εθνικής κυριαρχίας. Η ευρωπαϊκή απάντηση είναι αναιμική και αλλοπρόσαλλη. Καμιά μεγάλη πρωτοβουλία. Καμιά ριζική αναθεώρηση. Καμιά στρατηγική αντεπίθεση.
Το πιο ανησυχητικό στοιχείο, όμως, δεν είναι μόνο ο αντιευρωπαϊσμός του Τραμπ. Είναι το γεγονός ότι αυτός ο αντιευρωπαϊσμός βρίσκει πολιτικούς συμμάχους μέσα στην ίδια την Ευρώπη. Τα ακροδεξιά και εθνικιστικά κόμματα δεν είναι πια περιθώριο — είναι κυβερνητικά κόμματα ή διεκδικητές εξουσίας.
Ο Τραμπ δεν επιτίθεται απ’ έξω σε μια ενωμένη ήπειρο. Ευθυγραμμίζεται με δυνάμεις που την υπονομεύουν από μέσα. Και αυτό είναι το πραγματικό ρήγμα: μια Ευρώπη που δέχεται ιδεολογική πολιορκία εξωτερικά και πολιτικό σαμποτάζ εσωτερικά.
Η σκληρή αλήθεια
Ο Τραμπ προβλέπει την «εξαφάνιση» του ευρωπαϊκού πολιτισμού μέσα σε είκοσι χρόνια. Η πρόβλεψη αυτή μπορεί να είναι υπερβολική, ιδεολογικά φορτισμένη, ακόμη και επικίνδυνα απλοϊκή. Όμως η Ευρώπη δεν μπορεί να την απορρίψει απλώς ως άλλη μία ιδιοτροπία ενός ακραίου ηγέτη. Οφείλει να αναρωτηθεί αν διαθέτει σήμερα την πολιτική αυτοπεποίθηση για να τη διαψεύσει.
Το πρόβλημα είναι ότι η Ευρώπη, αντί να απαντήσει, σιωπά ή ψελλίζει.
Ποιος ακριβώς είναι σήμερα ο ηγέτης της Ευρώπης; Ο Μερτς σε αποδρομή; Ο Μακρόν σε μόνιμη εσωτερική κρίση; Η Μελόνι που παζαρεύει τα πάντα μεταξύ Βρυξελλών και Ουάσινγκτον; Η φον ντερ Λάιεν που μιλά για «στρατηγική αυτονομία» χωρίς στρατηγική και χωρίς αυτονομία; Η Ευρώπη μοιάζει με γεωπολιτικό ακυβέρνητο σκάφος, την ώρα που η καταιγίδα πλησιάζει.
Ο Τραμπ δεν κρύβει ότι θα εγκαταλείψει την Ουκρανία στην τύχη της. Δεν κρύβει ότι το άρθρο 5 του ΝΑΤΟ γι’ αυτόν είναι «υπό διαπραγμάτευση». Δεν κρύβει ότι θεωρεί την ΕΕ «οικονομικό εχθρό». Κι όμως, στις Βρυξέλλες κυριαρχεί ακόμη η ψευδαίσθηση ότι «θα βρεθεί τρόπος», ότι «οι θεσμοί αντέχουν», ότι «η αγορά θα αυτορυθμιστεί».
Δεν θα αυτορυθμιστεί τίποτα.
Για πρώτη φορά μετά το 1945, η Ευρώπη κινδυνεύει σοβαρά να μείνει ουσιαστικά μόνη της, ανάμεσα σε έναν αναθεωρητικό Πούτιν, μια επεκτατική Κίνα και μια Αμερική που μετατρέπεται σε απρόβλεπτο εθνικιστικό κολοσσό. Και όμως, οι ευρωπαϊκές πρωτεύουσες εξακολουθούν να λειτουργούν σαν να ζουν σε έναν μεταϊστορικό κόσμο κανονικότητας.
Η Ευρώπη βρίσκεται σε ιστορικό σταυροδρόμι. Ή θα μετατραπεί σε γεωπολιτικό υποκείμενο με κοινή άμυνα, κοινό δόγμα ισχύος και πραγματική στρατηγική ανεξαρτησία – ή θα καταντήσει γεωπολιτικό αντικείμενο, σε ένα παζάρι μεγάλων δυνάμεων όπου απλώς θα παρακολουθεί τους άλλους να διαπραγματεύονται τη μοίρα της ερήμην της.
Γιατί, στο τέλος, δεν είναι ο Τραμπ που αποφασίζει αν η Ευρώπη θα σταθεί όρθια. Είναι οι ίδιες οι ευρωπαϊκές κοινωνίες – και οι ηγεσίες τους. Αν συνεχίσουν να απαντούν στην πρόκληση με αμηχανία, στον κυνισμό με ικεσίες, και στη γεωπολιτική με ευχολόγια, τότε ίσως η πιο επικίνδυνη απειλή να μην είναι εκείνη που διατυπώνεται από την Ουάσιγκτον.
Ίσως η πιο επικίνδυνη απειλή να είναι η παρατεταμένη ευρωπαϊκή αδυναμία να πιστέψει ξανά στον ίδιο της τον εαυτό χωρίς την αμερικανική ομπρέλα.
