Η Ευρωπαϊκή Σύμβαση Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΣΔΑ) δεν είναι πλέον ούτε μια «έρημος» στο εθνικό δίκαιο, ούτε μια απομακρυσμένη συνθήκη.
Έχει καθιερωθεί ως η τελευταία θεσμική γραμμή άμυνας του ευρωπαϊκού κράτους δικαίου, και σήμερα, καθώς η νομική αστάθεια κυριαρχεί στην ήπειρο, αυτή η γραμμή δοκιμάζεται όσο ποτέ.
Είναι χαρακτηριστικό, άλλωστε, ότι μόλις χθες απορρίφθηκε η πρόταση του Νάιτζελ Φάρατζ για αποχώρηση του Ηνωμένου Βασιλείου από τη Σύμβαση. Η ενέργεια αυτή, αν και αποκρούστηκε, αποκάλυψε το μέγεθος των πολιτικών πιέσεων και του «ερμηνευτικού σχετικισμού» που απειλούν την ενιαία εφαρμογή των δικαιωμάτων.
Την ανησυχία αυτή εξέφρασε η Μαριαλένα Τσίρλη, Γενική Γραμματέας του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ), η οποία τόνισε χαρακτηριστικά ότι το «Δικαστήριο βρίσκεται υπό καθεστώς επίθεσης». Όπως υπογράμμισε, η αυξανόμενη πίεση και οι αμφισβητήσεις σχετικά με την εφαρμογή της ΕΣΔΑ δημιουργούν μια εξαιρετικά δύσκολη συγκυρία για την ανεξαρτησία του Δικαστηρίου.
Από την πλευρά τους, ο Θεόδωρος Ρουσόπουλος, Πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, και ο Γιάννης Κτιστάκις, Πρόεδρος του Τρίτου Τμήματος του ΕΔΔΑ, στάθηκαν στην πρωτοφανή κίνηση εννέα πρωθυπουργών, οι οποίοι ζήτησαν από το Δικαστήριο του Στρασβούργου να διαφοροποιηθεί ως προς τον τρόπο ερμηνείας της Σύμβασης. Και οι δύο εξέφρασαν την ανησυχία τους για το ενδεχόμενο οι πολιτικές πιέσεις να επηρεάσουν την ερμηνεία των θεμελιωδών δικαιωμάτων, τονίζοντας τη σημασία της ανεξαρτησίας του Δικαστηρίου για την προστασία των δικαιωμάτων σε ευρωπαϊκό επίπεδο.
Η βαρύνουσα σημασία της ΕΣΔΑ και ο «δυσάρεστος στις ισχυρές κυβερνήσεις» Χρήστος Ροζάκης
Σε αυτό το πλαίσιο, η Νομική Σχολή και το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του ΕΚΠΑ, σε συνεργασία με το Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου και το Ίδρυμα Κωνσταντίνου Σημίτη, διοργάνωσαν σήμερα στην Αίθουσα της ΕΣΗΕΑ την ημερίδα «Η Ελλάδα και το Δικαστήριο του Στρασβούργου», αφιερωμένη στον Ομότιμο Καθηγητή και πρώην Αντιπρόεδρο του Δικαστηρίου Χρήστο Ροζάκη.
Ο Κοσμήτορας της Νομικής Σχολής του ΕΚΠΑ, Κωνσταντίνος Χριστοδούλου, επισήμανε ότι για τη Νομική Αθηνών οι συγκεκριμένες ημερίδες έχουν χαρακτήρα όχι μόνο τεχνικό αλλά και συμβολικό. Όπως ανέφερε, η ΕΣΔΑ και, ιδίως, το Δικαστήριο του Στρασβούργου, «με τη νομολογία του, πέρα από την προαγωγή των επιμέρους κλάδων της νομικής επιστήμης, μας έχει εντάξει σε έναν νέο τρόπο προσέγγισης και ερμηνείας».
Ο Δημήτρης Χριστόπουλος, καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, αναφέρθηκε στη μακρά θητεία του Χρήστου Ροζάκη στο ΕΔΔΑ, υπογραμμίζοντας ότι υπήρξε καθοριστική για τη σφυρηλάτηση μιας προοδευτικής νομολογίας σε πεδία που συχνά προκαλούν πολιτικές και κυβερνητικές αντιστάσεις, όπως η ελευθερία της έκφρασης και το προσφυγικό.
Όπως σημείωσε, ο Ροζάκης «δεν δίσταζε να δυσαρετεί ισχυρές κυβερνήσεις όταν διαπίστωνε ότι το άδικο ήταν με το μέρος τους», στάση σπάνια για τα ευρωπαϊκά δικαστικά δεδομένα. Τον περιέγραψε ως θετικιστή, πιστό στις εγγυήσεις του νόμου, αλλά όχι φορμαλιστή και ταυτόχρονα βαθιά προσηλωμένο στις θεμελιώδεις ευρωπαϊκές αξίες.
Ιδιαίτερη αναφορά έκανε στον «αποκλίνοντα λόγο» του Ροζάκη, ο οποίος, όπως είπε, «εκφραζόταν πάντοτε με επιστημονική μαεστρία, χωρίς ποτέ να τον θέτει στο περιθώριο», αναδεικνύοντας μια μορφή δικαστικής σκέψης που συνδύαζε τη νομική αυστηρότητα με το ηθικό θάρρος.
Μαριαλένα Τσίρλη: «Το Δικαστήριο βρίσκεται υπό καθεστώς επίθεσης. Τώρα όλοι αγαπούν να το μισούν και να το κριτικάρουν»
Η Μαριαλένα Τσίρλη, Γενική Γραμματέας του Δικαστηρίου, υπενθύμισε ότι το Δικαστήριο τιμά φέτος τα 75 χρόνια από την κύρωση της ΕΣΔΑ, υπογραμμίζοντας τον διαρκή και εξελισσόμενο χαρακτήρα της. «Η Σύμβαση είναι ένα ζωντανό κείμενο και πρέπει να ερμηνεύεται με τρόπο σύγχρονο, ώστε να εναρμονίζεται με τις κοινωνικές και πολιτικές εξελίξεις, έργο που έχει αναλάβει το Δικαστήριο του Στρασβούργου», σημείωσε.
Η κ. Τσίρλη χαρακτήρισε το δικαίωμα ατομικής προσφυγής ως ακρογωνιαίο λίθο του συστήματος προστασίας της ΕΣΔΑ, επισημαίνοντας ότι από την έναρξη λειτουργίας του Δικαστηρίου έχουν υποβληθεί περισσότερες από ένα εκατομμύριο ατομικές προσφυγές.
Παράλληλα, αναφέρθηκε στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει σήμερα το ΕΔΔΑ, τονίζοντας ότι «το Δικαστήριο βρίσκεται υπό καθεστώς επίθεσης. Τώρα όλοι αγαπούν να το μισούν και να το κριτικάρουν». Όπως πρόσθεσε, η νομιμοποίηση του Δικαστηρίου «εδράζεται στο γεγονός ότι οι δικαστές του εκλέγονται από την Κοινοβουλευτική Συνέλευση του Συμβουλίου της Ευρώπης», κάτι που διασφαλίζει τη δημοκρατική του θεμελίωση και θεσμική ανεξαρτησία.
Γιάννης Κτιστάκις: «Πρωτοφανής η κίνηση των εννέα πρωθυπουργών, οι οποίοι ζήτησαν από το ΕΔΔΑ να αναθεωρήσει τη νομολογία του για τους μετανάστες και να ανταποκριθεί στην απαίτηση για αυστηρότερο έλεγχο της μετανάστευσης στην Ευρώπη»
Ο Πρόεδρος του Τρίτου Τμήματος του ΕΔΔΑ, Γιάννης Κτιστάκις, επεσήμανε ότι «την 1η Ιανουαρίου 2025 εκκρεμούσαν περίπου 2.600 ατομικές προσφυγές κατά της Ελλάδας, το 60% των οποίων αφορούσαν και συνεχίζουν να αφορούν τις συνθήκες κράτησης στα σωφρονιστικά καταστήματα και τα κέντρα κράτησης».
Πέρυσι, το Δικαστήριο του Στρασβούργου εξέδωσε «38.000 αποφάσεις, εκ των οποίων 27.000 σε μονομελή σύνθεση».
Επιπλέον, αναφέρθηκε στην επιστολή που δημοσιεύθηκε τον περασμένο Μάιο από 9 πρωθυπουργούς, η οποία έθεσε το Δικαστήριο του Στρασβούργου σε «βαθιά νερά». Σε αυτή την «πρωτοφανή κίνηση», οι πρωθυπουργοί ζήτησαν από το ΕΔΔΑ «να αναθεωρήσει τη νομολογία του για τους μετανάστες και να ανταποκριθεί στην απαίτηση για αυστηρότερο έλεγχο της μετανάστευσης στην Ευρώπη».
Θόδωρος Ρουσόπουλος: «Αν η Ευρώπη χάσει το μέτρο της ανθρωπιάς και της ανεξάρτητης Δικαιοσύνης, χάνει τον ίδιο της τον εαυτό»
Ο Θόδωρος Ρουσόπουλος, Πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης του Συμβουλίου της Ευρώπης, τόνισε ότι η ΕΣΔΑ δεν είναι ένα ψυχρό νομικό κείμενο, αλλά ένα ηθικό συμβόλαιο μεταξύ λαών και κυβερνήσεων. Όπως ανέφερε, «οι συντάκτες της Σύμβασης είχαν κατανοήσει ότι η αξία του ανθρώπου δεν υπόκειται σε αναθεώρηση».
Αναφερόμενος στη σημερινή δράση της Κοινοβουλευτικής Συνέλευσης, σημείωσε ότι έχει ενισχυθεί η διεθνής αναγνώριση του έργου και των αποφάσεών της, ενώ πρόσφατα ψηφίστηκε η πρώτη παγκόσμια σύμβαση για την Τεχνητή Νοημοσύνη.
Ο κ. Ρουσόπουλος επισήμανε ότι «η εύκολη οδός είναι να κατηγορήσεις το Δικαστήριο, το δύσκολο είναι να αναζητήσεις θεσμικές διεξόδους». Στάθηκε με ανησυχία στο γεγονός ότι εννέα πρωθυπουργοί ζήτησαν από το Στρασβούργο να αναθεωρήσει τη νομολογία του σχετικά με τους μετανάστες, εκφράζοντας επιφυλάξεις για την ερμηνεία της Σύμβασης. «Η απάντηση του Δικαστηρίου ήταν σαφής: η ανεξαρτησία του είναι αδιαπραγμάτευτη», τόνισε.
Κλείνοντας, υπογράμμισε ότι «αν η Ευρώπη χάσει το μέτρο της ανθρωπιάς και της ανεξάρτητης Δικαιοσύνης, χάνει τον ίδιο της τον εαυτό».
Η παρέμβαση του Χρήστου Ροζάκη
Ο Ομότιμος Καθηγητής και πρώην Αντιπρόεδρος του Δικαστηρίου Χρήστος Ροζάκης σημείωσε ότι «το γεγονός ότι έχουμε ένα πολύ μικρό κείμενο, το οποίο όμως εμπλουτίζεται καθημερινά μέσα από τη νομολογία, δείχνει τη ζωντάνια της Σύμβασης». Όπως πρόσθεσε, «η νομολογία δίνει ζωή στη Σύμβαση και σε ένα κείμενο 75 ετών, μπορεί να διεκδικήσει τη βιωσιμότητά του».
Ο κ. Ροζάκης τόνισε επίσης ότι «υπάρχει μια ροή στη νομολογία που προσθέτει δικαιώματα στα ήδη υπάρχοντα, όπως είναι η προστασία του περιβάλλοντος, που δεν είχε προβλεφθεί στη Σύμβαση, αποτέλεσμα της δυναμικής ερμηνείας».
Σε ό,τι αφορά την ευρωπαϊκή ολοκλήρωση, επισήμανε ότι «η Σύμβαση αυτή και η νομολογία διαδραματίζουν καθοριστικό ρόλο στην ευρωπαϊκή ολοκλήρωση».
«Είναι παράδοξη η πρωτοβουλία των 9 πρωθυπουργών. Σε μια φάση απονομιμοποίησης της δημοκρατίας, 9 κράτη επιχειρούν να επιτύχουν κάτι απολύτως απαράδεκτο και εξαιρετικά θλιβερό», κατέληξε ο Χρήστος Ροζάκης.
Σημαντικές αποφάσεις του Ευρωδικαστηρίου, με κάποιες να αφορούν την Ελλάδα
Το δεύτερο μέρος της εκδήλωσης εστίασε στις σημαντικές αποφάσεις Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης του ΕΔΔΑ, υπό τον συντονισμό του Βασιλείου Σκουρή (τ. Προέδρου ΔΕΕ). Ο Γ. Πρέζας, Εισηγητής στο ΕΔΔΑ, ανέλυσε την ιστορικής σημασίας απόφαση Ουκρανία και Ολλανδία κατά Ρωσίας (9.7.2025), η οποία έκρινε πολλαπλές, κατάφωρες και άνευ προηγουμένου παραβιάσεις της ΕΣΔΑ και έθεσε κρίσιμα ζητήματα δικαιοδοσίας και διεθνούς ανθρωπιστικού δικαίου. Ακολούθησε η ανάλυση της Π. Ασημάκη, Εισηγήτριας στο ΕΔΔΑ, στην υπόθεση Semenya κατά Ελβετίας (10.7.2025), αναλύοντας την προστασία του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη διεθνούς αθλήτριας κατά τον δικαστικό έλεγχο διεθνούς διαιτητικής απόφασης.
Το καταληκτικό μέρος της ημερίδας, υπό τον συντονισμό του Κωνσταντίνου Μενουδάκου (τ. Προέδρου του ΣτΕ), ανέλυσε τον άμεσο αντίκτυπο της νομολογίας του ΕΔΔΑ στην ελληνική έννομη τάξη, εστιάζοντας σε τρεις κρίσιμες αποφάσεις του 2024. Η Μαρία-Ανδριανή Κωστοπούλου (Πρόεδρος GREVIO) παρουσίασε την απόφαση Χ (13.2.2024), τονίζοντας τις θετικές υποχρεώσεις του κράτους (άρθρα 3 και 8 ΕΣΔΑ) μετά από καταγγελία βιασμού. Ακολούθως, ο Ηλίας Τρισπιώτης (Καθηγητής Νομικής, Leeds) ανέλυσε την απόφαση Nsingi (15.10.2024), η οποία αφορά την κράτηση λάθους ατόμου στο πλαίσιο εκτέλεσης ποινής, εγείροντας σοβαρά ζητήματα παραβίασης του άρθρου 5 της ΕΣΔΑ. Τέλος, η Π. Μουζουράκη (Καθηγήτρια Νομικής, ΕΚΠΑ) ανέλυσε την απόφαση Τσιώλης (19.11.2024), εστιάζοντας στον αντίκτυπο των φίλτρων αναίρεσης στο Συμβούλιο της Επικρατείας στον πυρήνα του δικαιώματος σε δίκαιη δίκη (άρθρο 6 παρ. 1 ΕΣΔΑ).
Οι παρουσίες στην εκδήλωση
Στην εκδήλωση παρευρέθηκαν η Αναστασία Παπαδοπούλου, Πρόεδρος του Αρείου Πάγου, η Ιωάννα Κλάπα-Χριστοδουλέα, τέως Πρόεδρος του Δικαστηρίου, ο Λίνος-Αλέξανδρος Σισιλιάνος, π. Πρόεδρος του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου Δικαιωμάτων του Ανθρώπου, ο Ιωάννης Σαρμάς, Επίτιμος Πρόεδρος του Ελεγκτικού Συνεδρίου και πρώην Υπηρεσιακός Πρωθυπουργός, ο Τάσος Γιαννίτσης, Ομότιμος Καθηγητής του Πανεπιστημίου Αθηνών και πρώην Υπουργός, ο Κωνσταντίνος Μενουδάκος, τέως Πρόεδρος της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα και Επίτιμος Πρόεδρος του ΣτΕ, και ο Χρήστος Ράμμος, τέως Πρόεδρος της ΑΔΑΕ και Επίτιμος Αντιπρόεδρος του ΣτΕ. Παρόντες ήταν επίσης οι καθηγητές του δημοσίου δικαίου Νίκος Αλιβιζάτος, Κωνσταντίνος Γιαννακόπουλος, Ιωάννης Τασόπουλος και Γιάννης Δρόσος.
