Κάθε πολιτικό σύστημα, στη μικροκοινωνιολογική του εικόνα, αποτελεί έναν αντικατροπτισμό της οικογένειας. Η οικογένεια εκτός από θεμέλιο της κοινωνίας, λαμβάνει εν τινί τρόπω και τη μορφή θεσμού που διέπει τις σχέσεις μεταξύ των ατόμων δημιουργώντας αξίες που λαμβάνουν τη μορφή κοινωνικής κουλτούρας.

Υπάρχουν δύο πολύ βασικά οικογενειακά πρότυπα: το αυταρχικό και το φιλελεύθερο, τα οποία διαφέρουν μεταξύ τους ως προς τον τρόπο αλληλεπίδρασης των γονέων με τα παιδιά τους. Ως προς το απολυταρχικό μοντέλο οικογένειας, οι άνθρωποι μαθαίνουν να αποδέχονται τις μη ισότιμες σχέσεις, τα δικαιοκρατικά θεμέλια των κρατών είναι ισχνά[1] και η διοικητική τους δομή συγκεντρωτική.[2]

Πρότυπα οικογένειας: Ανατολή vs. Δύση

Το σχήμα αυτό το συναντάμε κυρίως στις κολλεκτιβιστικές κουλτούρες της Ανατολής. Για παράδειγμα, στις χώρες στις οποίες κυριάρχησε ο κομμουνισμός (Ρωσία, Κίνα, Βιετνάμ, Β. Κορέα, Γιουγκοσλαβία, Κούβα) υπάρχει ένας παρόμοιος τύπος οικογένειας, που χαρακτηρίζεται ως αυταρχικός και παράγει συγκεκριμένα οικονομικά και κοινωνικά αποτελέσματα όπως είναι: η αυταρχική συμπεριφορά των γονέων προς τα παιδιά, η εξάρτηση των παιδιών από την οικογένεια[3], η έλλειψη κριτικής σκέψης στο σχολείο, η ανισότητα μεταξύ των αδελφών, ο τοπικισμός, η εντοπιότητα και η διαφθορά.

Αντίθετα, στις ατομοκεντρικές κοινωνίες, κυριαρχεί το φιλελεύθερο οικογενειακό πρότυπο όπου επικρατούν οι απρόσωπες σχέσεις μεταξύ κράτους και πολιτών, η διοίκηση του κράτους είναι αποκεντρωμένη, οι σχέσεις μεταξύ των μελών της κοινωνίας είναι ισότιμες και στην οικογένεια τα αδέρφια έχουν ίσα δικαιώματα.

Η δομή της οικογένειας στις κολεκτιβιστικές κοινωνίες της Ανατολής είναι κατεξοχήν πατερναλιστική και στον πυρήνα της κυριαρχεί η γονεϊκή ευσέβεια. Για παράδειγμα, o έλεγχος και η εξουσία ασκούνται από τον πατέρα με προστατευτικό και κηδεμονευτικό τρόπο, ενώ τα μέλη της οικογένειας αισθάνονται την ηθική υποχρέωση να ανταποδώσουν αυτή την εξατομικευμένη μεταχείριση διακατεχόμενα από αισθήματα ευγνωμοσύνης, αφοσίωσης και αντίστοιχα θετικά συναισθήματα ικανοποίησης. Η έμφαση δίνεται στον σεβασμό της κυβερνητικής ιεραρχίας, της πίστης προς το κράτος και την οικογένεια, ενώ ο ίδιος ο αρχηγός του κράτους ιδώνεται ως πατέρας-τροφός.

Αντίθετα, στις ατομοκεντρικές κουλτούρες (κράτη της Βόρειας Ευρώπης), οι σχέσεις των δύο φύλων, καθώς και οι σχέσεις μεταξύ των μελών της οικογενείας διέπονται από ισότητα.[4] Την ίδια ισότητα εντοπίζει κανείς και στον τρόπο με τον οποίο απονέμεται η δικαιοσύνη προς τους πολίτες αυτών των κοινωνιών. Ο αρχηγός του κράτους ή ακόμα και οι υπουργοί  δύνανται να κριθούν δημόσια από τους πολίτες ή να λογοδοτήσουν ενώπιον της δικαιοσύνης.

Ο ρόλος της εκκλησίας

Στη διαμόρφωση αυτής της κουλτούρας, καταλυτικό ρόλο διαδραμάτισε η εκκλησία, η οποία επίτρεψε την είσοδο των γυναικών στις τάξεις των κληρικών, σε αντίθεση με τον ορθόδοξο και καθολικό κόσμο στους οποίους απαγορεύτηκε ρητώς. Έκτοτε, οι λουθηρανικές κρατικές εκκλησίες στη Δανία, τη Σουηδία, τη Φινλανδία, τη Νορβηγία και την Ισλανδία, έχουν γυναίκες ιερείς, και ακόμα και σήμερα, η Σουηδική Λουθηρανική Εκκλησία, διοικείται από γυναίκα αρχιεπίσκοπο.

Ο ετεροπροσδιορισμός του ατόμου από την ομάδα και την οικογένεια οδηγεί κατά κύριο λόγο στη διαμόρφωση απολυταρχικών πολιτικών μοντέλων. Σε πολλές χώρες της πρώην Σοβιετικής Ένωσης, οι περισσότεροι γάμοι ήταν κανονισμένοι από τους γονείς και συνήθως γίνονταν μετά τη γέννηση του παιδιού.[5]

Το ίδιο συμβαίνει και σε χώρες όπως η Ινδία το Πακιστάν, η Κίνα, η Ιαπωνία, η Κορέα το Νεπάλ και το Μπαγκλαντές, όπου οι γονείς επιλέγουν τον/την υποψήφια σύζυγο με βάση την κάστα, τη θρησκεία, την οικονομική κατάσταση και το ωροσκόπιο.

Το ίδιο παρατηρείται και για τις επαγγελματικές σχέσεις οι οποίες στα ανατολικά κράτη διαμορφώνονται με συστάσεις από φίλους, συναδέλφους ή συμμαθητές και όχι με βάση τις ικανότητες ενός ατόμου. Η ίδια η δομή της επιχείρησης στην Ασία λαμβάνει υπόψιν κάθε άνθρωπο ως μέλος μιας ευρύτερης οικογένειας.

Η σχέση γονέα-παιδιού

Μάλιστα, στην κομφουκιανική ηθική, η γονεϊκή ευσέβεια (xiao), δηλαδή η υποχρέωση του παιδιού να υπακούει άκριτα τους γονείς, η υποτέλεια των αξιωματούχων προς τον άρχοντα και η τυφλή πίστη της συζύγου προς τον σύζυγο, αποτελούν χαρακτηριστικά αναγκαία για την επίτευξη της κοινωνικής αρμονίας.[6] Σε άλλες κουλτούρες, όπως είναι το Ισλάμ, οι έντονοι οικογενειακοί δεσμοί, εκφράζονται μέσα από την πατριαρχική δομή της ευρύτερης οικογένειας, όπου η ευθύνη για την προστασία κάθε μέλους επιτρέπεται να φτάσει μέχρι και το σημείο της αντεκδικήσεως (βεντέτα) η οποία μετατρέπεται σε αποζημίωση, τη λεγόμενη πληρωμή του φόρου αίματος.[7]

Αυτή η κάθετα ιεραρχημένη δομή κοινωνίας δίνει προτεραιότητα στην εμπειρική διάσταση της γνώσης και όχι στη διανοητική. Ο μεγαλύτερος σε ηλικία ή βαθμό είναι επί της αρχής και ο περισσότερο σοφός, ενώ ο ηλικιακά νεότερος δεν πρέπει ποτέ να αμφισβητήσει τον ιεραρχικά ανώτερό του, είτε εντός εργασιακού πλαισίου, είτε ενδοοικογενειακά. Μάλιστα, υπάρχουν ακόμα και λαϊκές παροιμίες οι οποίες μαρτυρούν το προβάδισμα του έμπειρου «μεγάλου» έναντι του ηλικιακά νεότερου.

Για παράδειγμα, λέγεται συχνά στην Ελλάδα: «Όλα του πρέπουνε του νιου, εκτός απ’ το κουμάντο» ή επίσης, «Δεν μπορεί η αλεπού 100 και το αλεπουδάκι 101». Έτσι δημιουργούνται άκαμπτες κοινωνικές ιεραρχίες οι οποίες με τη σειρά τους στερούν από τον ικανό νέο την πρωτοβουλία και περιορίζουν την εξουσία στους γηραιότερους, χωρίς να είναι απαραίτητα και ικανότεροι.

Αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη δημιουργία συγκεντρωτικών διοικητικών συστημάτων με λαβυρινθώδεις γραφειοκρατίες και μας εξηγεί γιατί στις χώρες με κολλεκτιβιστική κουλτούρα, μακροημερεύουν τα απολυταρχικά καθεστώτα, η εξουσία κληρονομείται και συγκεντρώνεται εντός συγκεκριμένων οικογενειών, οι ψηφοφόροι δύσκολα αλλάζουν γνώμη και η διαφθορά προηγείται πάντοτε του κράτους δικαίου.

Η οικογένεια είναι ο καθρέπτης του κράτους μας.

[1] Licht, A., C. Goldschmidt and S. H. Schwartz. (2007). ‘Culture Rules: The Foundations of the Rule of Lawand Other Norms of Governance’,Journal of Comparative Economics,35(4): (σ. 659–688).

[2]Todd, Ε. (1985). Explanation of Ideology: Family Structures and Social Systems (Family, sexuality, and social relations in past times) (σ. 144).

[3] Ibid.

[4]OECD, (2018). Is the last mile the longest? Διαθέσιμο στο: https://www.oecd.org/els/emp/last-mile-longest-gender-nordic-countries-brief.pdf

[5]Georgas, J., Berry, J. W., Van de Vijver, F. J., Kagitçibasi, Ç., & Poortinga, Y. H. (2006). Families across cultures: A 30-nation psychological study. Cambridge University Press. Government of Georgia. (2014). About Georgia. Διαθέσιμο στο: https://gov.ge/index.php?lang_id=ENG

[6] Kutcher, N. (2006). Mourning in Late Imperial China: Filial Piety and the State, Cambridge University Press.

[7]Αθανασίου, Α. (2015). Θρησκεία και ιδιαιτερότητα: η σημασία της θρησκείας στο κοινωνικό σύστημα της Ιαπωνίας, διδακτορική διατριβή. Θεσσαλονίκη.

*O κ. Πέτρος Δ. Καψάσκης είναι Διδάκτορας Πολιτιστικής Διπλωματίας και Πρόεδρος του Ελληνικού Ινστιτούτου Πολιτιστικής Διπλωματίας.